در خیابان‌های گاه خلوت جهرم دستفروشی می‌کند؛ تابستان را زیر شلاق آفتاب می‌گذراند و زمستان را با سوز سرما سپری می‌کند؛ زندگی در جهرم برای او روزبه‌روز دشوارتر می‌شود؛ او یک کودک کار است!
با اینکه برخی متولیان امر، پیشتر وعده‌هایی را مبنی بر ساماندهی کودکان کار در جهرم داده بودند، همچنان شاهد وضعیت وخیم‌تر این گروه از جامعه در این شهرستان هستیم.
بیشتر کودکان کار در جهرم به مشاغلی چون دستفروشی و کارهای سخت و طاقت‌فرسا اشتغال دارند که همین امر بر چهره شهر اثری منفی بر جای می گذارد.
با مسئله کودکان کار در جهرم باید چه کرد؟ آیا می‌توان به وعده و وعیدها برای بهبود این وضعیت خوش‌بین بود؟ آیا باز هم شاهد افزایش شمار کودکان کار در این شهرستان خواهیم بود؟ پاسخ مسئولان چیست؟
در همین فکر بودم که ضربه زدن یک کودک بر شیشه ماشین و تقاضای خرید شاخه های گل حواسم را پرت کرد؛ حدود 10 سالی سن داشت و پشت چراغ قرمز میدان به سراغ ماشین ها می رفت تا شاید خریدار گل هایش باشند.
اسمش را پرسیدیم؛ خودش را «یاسر» معرفی کرد؛ از چهره معصوم و رنگ پریده اش مشخص بود ساعت های زیادی در چهار راه های شهر به دست فروشی گذرانده است.
نه ماسکی بر صورتش دارد و نه از فاصله و پروتکلی خبر دارد؛ از یاسر دلیلش را می پرسم که پاسخ سر بالایش مشخص است اصلا در این حال و هواها سیر نمی کند؛ پیش خودم می گویم پدر و مادرش چگونه حاضر شدند فرزندشان را در این روزهای کرونایی جهرم اینگونه در خیابان رها کنند!
از یاسر پرسیدم مدرسه هم می روی؟ که با سر تکان دادنی جواب می دهد «بله»؛ می پرسم کلاس چندمی؟ می گوید «چهارم ابتدایی»؛ با خودم می گویم آخر بچه ای که صبح تا شبش در خیابان است مگر می تواند به درس و مشق هم فکر کند؛ آن هم در روزهای کرونا و نبود تبلت و...
دستی بر سرش می کشم و شاخه گل قرمزی را از یاسر خریداری می کنم؛ ساعتم را نگاه می کنم؛ هنوز ۱۰ دقیقه ای مانده تا خودم را برای مصاحبه به اداره بهزیستی برسانم، ساعت ۱۲ قرار است با مسئول مربوطه مصاحبه کنم.
۹۰ درصد کودکان کار در جهرم از اتباع خارجی هستند
به گفته رئیس بهزیستی جهرم، کودکان کار در جهرم به صورت باندی و گروهی فعالیت ندارند و بیشتر آنها را شناسایی کرده و تک به تک و به صورت نامحسوس از منازلشان سرکشی کرده ایم.
«مهدی سلمانی» می گوید با والدین این کودکان که اکثرا پشت چراغ های قرمز در میادین و چهارراه ها مشغول به دست فروشی هستند؛ صحبت کرده ایم و البته پس از آن نیز حضورشان به عنوان دست فروش در سطح شهر کمرنگ شد اما با توجه به وضعیت نامطلوب اقتصادی و شیوع بیماری کرونا، دوباره این مسئله در جهرم رایج شد.
وی عنوان می کند که اکثر این کودکان یا والدینشان معتاد بوده و یا اینکه بدسرپرست هستند؛ البته نباید از این نکته غافل شد که بیش از ۹۰ درصد این کودکان غیر جهرمی بوده و از اتباع خارجی هستند.
خدمات بهزیستی به خانواده کودکان کار
به اذعان سلمانی، بهزیستی به تعدادی از خانواده های این کودکان که دارای والدین معلول بوده خدماتی ارائه کرده و والدین معتاد برخی دیگر از این کودکان را نیز به مراکز ترک اعتیاد ارجاع داده تا به صورت رایگان از خدمات این مراکز بهره مند شوند؛ همچنین بسته های معیشتی نیز در اختیار خانواده های آنان قرار گرفته است.
رئیس بهزیستی جهرم می افزاید در سال ۹۹ تنها سه کودک جهرمی که پشت چراغ های راهنمایی مشغول به دست فروشی بودند شناسایی شده اند و ما بقی کودکان از اتباع خارجی ساکن در جهرم بوده اند.
وی عنوان می کند که این کودکان از خانواده های ضعیف و کم درآمد هستند که البته خانواده های آنان شناسایی و زیر پوشش مجموعه کمیته امداد و بهزیستی قرار گرفته و خدمات دریافت می کنند.
سلمانی البته این را هم می گوید که پذیرش اتباع غیر مجاز در جهرم سبب رواج کودکان کار شده و عمده کودکانی که در سطح شهر و پشت چراغ های راهنمایی در چهارراه ها مشغول دست فروشی بوده از اتباع بیگانه غیرمجاز هستند.
به اذعان وی کودکان کار از خانواده های اتباع مجاز نیز شناسایی شده و طبق ضوابط به آنها خدمات ارائه می شود و غیرمجازها نیز باید به نیروی انتظامی معرفی شوند.
مردم به کودکان کار کمک مالی نکنند
«جذب، شناسایی و ساماندهی» سه وظیفه بهزیستی در قبال کودکان کار است که سلمانی به آن اشاره کرده و می گوید: شهرداری با همکاری نیروی انتظامی در جمع آوری کودکان کار ورود کرده و جهت جذب، شناسایی و ساماندهی به بهزیستی معرفی می کنند.
او البته تاکید می کند که کودکان کار در جهرم مرتباً در حال شناسایی و جذب بوده اما مجددا جایگزین می شوند و با توجه به خدماتی که بهزیستی به آنها ارائه می کند تنها راه زدودن این معضل از چهره جامعه کمک نکردن مردم به آنها است چرا که حس دلسوزانه شهروندان و کسب درآمدهای نسبتاً خوب سبب جذب و تشویق آنها به سمت کارهای خیابانی می شود.
تعریف کودک کار
کارشناسان کودکانی که در خیابان دیده می‌شوند را در ۴ گروه طبقه بندی می‌کنند؛ گروه اول کودکان فقیری هستند که شب‌ها به خانه‌شان برمی‌گردند؛ احتمالا به مدرسه می‌روند و بزهکار نیستند؛ گروه دوم نسبتا مستقل هستند و پیوندهای آنها با خانه در شرف از هم گسستن است؛ حضور آنها در مدرسه هم کم‌کم خاتمه پیدا می‌کند و در ادامه هم بزهکاری آنها شروع می‌شود.
گروه سوم کودکان خانواده‌های خیابانی هستند که به همراه خانواده خود در خیابان زندگی و کار می‌کنند؛ وضعیت آنها با فقر گره خورده است؛ در هندوستان به آنها «ساکنین پیاده‌رو»گفته می‌شود و در آمریکا کودکان خانواده‌های بی‌خانمان هستند و گروه چهارم نیز تماس خود را با خانواده قطع کرده‌اند و تمام وقت خود را در خیابان می‌گذرانند و کودکان خیابانی «واقعی» هستند.
البته سازمان ملل این معضل را در قالب کودک کار، پسر یا دختری است که خیابان، خانه و محلّ زندگی او شده و تحت حمایت و نظارت کافی بزرگسالان مسؤول قرار ندارد، تعریف کرده است.
حقوق کودکان کار بر اساس قانون کار
علاوه بر این طبق ماده ۷۹ قانون کار، «به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام (پسر و دختر) ممنوع است؛ کارفرمایانی که افراد کمتر از ۱۵ سال را به کار بگمارند، مستوجب مجازات خواهند بود؛ ضمنا باید کودکان را به کاری گماشت که برای او زیان آور نباشد؛ البته طبق ماده ۱۸۸ قانون کار، «کارگران کارگاه‌های خانوادگی که انجام کار آنها منحصرا توسط صاحب کار، همسر و خویشاوندان نسبی درجه یک انجام می‌شود، مشمول مقررات قانون کار نمی‌باشد.»
در ماده بعدی این قانون هم آمده: «کارگری را که بین ۱۵ تا ۱۸ سال سن دارد، کارگر نوجوان می‌نامد» البته تاکید هم می شود که «چنین کارگری در بدو استخدام باید از سوی سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد.»؛ همچنین در ماده ۸۲ قانون کار، ساعات کار روزانه کارگر نوجوان را نیم ساعت کمتر از ساعت کار معمولی کارگران تعیین می‌کند و ترتیب استفاده از این امتیاز را موکول به توافق کارگر و کارفرما می‌سازد.
در ماده ۸۳ قانون کار به تاکید آمده است: «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان آور و خطرناک و حمل بار با دست بیش از حد مجاز، استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگر نوجوان ممنوع است» و در نهایت ماده ۸۴ قانون کار یادآور می‌شود: «در ارتباط با مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن و یا شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود [نه ۱۵ سال] که تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
البته با این که مواد ۸۲ تا ۸۴ قانون کار ، شرایطی برای کار کودکان قائل شده است که از آن جمله منع اضافه کاری، انجام کارهای سخت و زیانبار و شبانه است؛ اما بر اساس ماده ۱۸۸ قانون کار، کار کودکان در کارهای خانگی و به موجب ماده ۱۹۶، کار آنها در کارگاه های کوچک زیر ۱۰ نفر ممنوعیت ندارد؛ بنابراین قانون کار با استثنا کردن کودکان شاغل در کارگاه های کوچک و خانگی از اصل ماده ۷۹ و مواد ۸۲ و ۸۳ و ۸۴ قانون کار که اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال را منع کرده، زمینه استثمار کودکان را فراهم کرده است.
از طرف دیگر همان طور که ماده ۸۴ به مشاغلی که برای سلامت، اخلاق کارآموزان و نوجوانان اشاره کرده، به این معنی است که اگر زمینه زیانباری برای کار کودکان و نوجوانان مرتفع شود، کارفرما می تواند از کار کودکان استفاده کند، در نتیجه این ماده هم زمینه استثمار کودکان را فراهم می کند.
۷۰ هزار کودک کار در ایران
معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور می گوید: طی مطالعاتی که با دانشگاه علوم بهزیستی انجام شد، حدوداً ۷۰ هزار کودک خیابانی در کشور داریم که بازه زمانی را در خیابان سپری می‌کنند که البته وضعیت کودکانی که در کارگاه‌ها کار می‌کنند متفاوت است و آمار دقیقی از این افراد در دست نیست.
«مسعود فرید» می افزاید: بیان کرد: خیلی از کودکان در کارگاه‌ها کار می‌کنند اما قابل شناسایی نیستند؛ زیرا کارگاه‌های مجاز تحت رصد نهادهای مختلف مانند سازمان تأمین اجتماعی و وزارت کار هستند اما خیلی از این کارگاه‌ها که کودکان را به کار می‌گیرند، مجاز نیستند و اصلاً تابلویی ندارند.
این داستان پر غصه کودکان کار در جهرم است که البته نه تنها در این شهر بلکه اکنون در بیشتر نقاط کشور این پدیده به چشم می خورد؛ آنچه که به نظر می رسد باید با آن مقابله شود؛ عدم ترویج و گسترش این پدیده در جامعه است تا در مرحله نخست از شیوع کودکان کار جلوگیری شده و سپس بررسی این آسیب و راه کارهای زدوده شدن آن توسط کارشناسان مرتبط بوده که در این زمینه نیاز است سایر دستگاه های مرتبط گرد هم آمده تا یک بار برای همیشه این معضل از چهره شهر زدوده شود.
گزارش: مهدی رحمانیان
نظر شما