حضرت علی (ع) هیچ گاه عمل به تکلیف و وظیفه را فراموش نمی کردند

خبرگزاری شبستان- مشهد- مرضیه وحدت؛ بهترین و کاملترین نوع حکمرانی در حکومت علی (ع) بود، حضرت در حکمرانی دو بعد حکمرانی را مد نظر داشتند. جکومت علی (ع) ذوابعاد بود، این گونه نبود که به یک بخشی پرداخته شود و از بخشی دیگر فراموش شود، حضرت در حکمرانی دو شیوه عملکرد یکی رفتارهای ایجابی و دیگری رفتارهای سلبی داشتند. حجت الاسلام و المسلمین «عباس نصیری فرد» استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ اسلام در گفتگو با این خبرگزاری به بررسی سیره سیاسی و اجتماعی حضرت علی (ع) می پردازد.

در خصوص ویژگی های شخصیتی و اخلاقی امام علی (ع) توضیح بفرمایید.

ما اگر می خواهیم شخصیت حضرت امیر المومنین (ع) را بررسی کنیم باید تمام ابعاد شخصیتی آن حضرت را مد نظر قرار دهیم. هم در زمان حاکمیت خود و هم در 25 سال که خارج از حاکمیت بود. در تحلیل شخصیت علی (ع) یکی از اساسی ترین مسئله بحث عمل به وظیفه است. مهمترین دغدغه و مسئولیت برای ایشان چه در زمانی که خانه نشین بوده و چه در زمانی که خلفا از ایشان به عنوان مشاور استفاده می کردند و چه در زمانی که به حاکمیت رسید و یا حتی در زمانی که در حیات پیامبر زندگی می کردند، انجام وظیفه بود.

یکی از شاخصه های اصلی شخصیتی حضرت عمل به وظیفه و تکلیف بود یعنی آن چیزی که از طرف خداوند تبارک و تعالی برای ایشان تبیین شده، حضرت هیچ گاه از عمل به وظیفه و تکلیف کوتاهی نکردند و در هر زمان به نحو احسنت این را انجام دادند. برای اینکه انسان به این درجه و این مکانت این چنینی برسد که عمل به وظیفه و تکلیف را فراموش نکند باید به لحاظ شخصیت فردی دارای برازندگی های زیادی باشد لذا یکی از مهمترین مسائل بحث توکل به خداوند است.

به اینکه انسان مخلوقات و انسانهای دیگر را در زندگی اثرگذار نبیند و فکر نکند منافع او در زندگی توسط مخلوقات و انسان های دیگر تامین می شود. اگر انسان خداوند را در تمام شرایط مد نظر قرار دهد و به او توکل کند، در موضع گیری ها و در عمل به وظیفه و تکلیف کوتاهی نمی کند.

حضرت علی (ع) در حوزه مسائل خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ... بسیار موفق عمل کردند، مهمترین بستر موفقیت علی (ع) این بود که به خدا توکل داشت، رضای خداوند را در همه شرایط مد نظر قرار می داد، از حق و حقانیت دفاع می کرد و در هر شرایط و در هر مواضعی حق را مد نظر قرار می داد. لذا غیر از این که انسان باید در رفتارهای عبودی و فردی به تکالیف شرعی خود عمل کند مهمترین شاخصه شخصیتی یک انسان عمل به موضع گیری ها و رفتارهایش در حوزه خانودگی، اجتماعی و عرصه های مختلف سیاسی و فرهنگی است.

بنابراین اگر بخواهیم مهمترین شاخص های فردی حضرت را در موفقیت های زندگیشان در عرصه های مختلف مد نظر قرار دهیم باید بدانیم امیرالمومنین (ع) هیچ گاه عمل به تکلیف و وظیفه را فراموش نمی کردند، در همه کارها خدا را مد نظر قرار می دادند و همیشه از حق و حقانیت دفاع می کردند ولو اینکه به لحاظ ظاهری به ضرر ایشان می شد و هیچ گاه در دفاع از حق و حقانیت کوتاه نیامدند.

امروز کدام وجه از اخلاق حکومتی حضرت علی (ع) در عمل و رفتار حاکمان و سیاستگذاران باید نمود بیشتری داشته باشند؟

بهترین و کاملترین نوع حکمرانی در حکومت علی (ع) بود، حضرت در حکمرانی دو بعد حکمرانی را مد نظر داشتند. جکومت علی (ع) ذوابعاد بود، این گونه نبود که به یک بخشی پرداخته شود و از بخشی دیگر فراموش شود، حضرت در حکمرانی دو شیوه عملکرد یکی رفتارهای ایجابی و دیگری رفتارهای سلبی داشتند.

یعنی یک حاکم وقتی در راس حکومت اسلامی قرار می گیرد باید به لحاظ ایجابی کارهایی را برای مردم انجام دهد و اقدامات او در راستای جلوگیری از انحرافات در حکومت باشد. لذا امیرالمومنین (ع) در این دو بعد ایجابی و سلبی حکمرانی بسیار موفق بودند.

بعد ایجابی حکمرانی در حکومت حضرت علی (ع) چیست؟

بعد ایجابی یعنی کارهایی که حضرت برای رشد، پیشرفت و توسعه همه جانبه یک جامعه انجام دادند مثلا در مدت 4 سال و 9 حکومت حضرت تمام فاصله طبقاتی اقتصادی را از بین برده بودند و هیچ کس در ذیل حکومت علی (ع) مستاجر نبود، همه صاحب خانه شده بودند یعنی حضرت جوری در عرصه های اقتصادی کار کرده بود که همه مردم نیازهای اقتصادیشان پاسخ داده می شد و این گونه نبود یک عده رشد کرده باشند و عده ای دیگر در زندگی روزه مره خود دچار مشکل باشند.

حکومت اسلامی علی (ع) اولین حکومتی بود که بیمه از کار افتادگی، بیمه بیکاری و صندوق ازدواج تشکیل داده شد. در صندوق ازدواج هر جوانی که مشکل مالی برای ازدواج داشت حضرت از صندوق به این جوان کمک می کرد تا بتواند ازدواج کند و آن فرد پول را به بیت المال بر می گرداند.

یکی از کارهای دیگر ایشان تشکیل صندوق اشتغال بود، افرادی که می توانستند در زمینه کشاورزی، دامداری و یا خدمات اجتماعی کار کنند اما ثروت و سرمابه ای نداشتند، امیرالمومنین با تشکیل این صندوق کمک می کرد حتی به برخی قرض می داد و به برخی به صورت بلاعوض کمک می کرد.

با این اقدامات در مدت کوتاه موجب پیشرفت در حکومت اسلامی شد به گونه ای که مردم نان گندم می خوردند. در اینجا به روایتی اشاره می کنم. ابن عباس بر حضرت علی (ع) وارد شد در حالی که حضرت نان جو می خوردند، عرض می کند همه نان گندم می خورند چرا شما نان جو می خورید (به این اشاره دارد که مردم به قدری درآمدشان زیاد شده که همه نان گندم می خورند) حضرت می فرماید: شاید در حکومت اسلامی که من حاکم هستم فردی پیدا شود که نان  جو بخورد لذا من حاکم نباید از او برتر باشم. این نشان دهنده رشد و بالندگی اقتنصادی است که حضرت ایجاد کرده بود.

در حوزه فرهنگی و اجتماعی امیرالمومنین (ع) عرصه بزرگی از آزاد اندیشی را ایجاد کرده بود، کرسی های نظریه پردازی آزاد در کوفه و در حضور خود حضرت و با خود حضرت تشکیل می شد و حضرت فضای آزاد را برای رشد فکری و اندیشه ای جامعه ایجاد کرده بود.

یکی از کارهایی که حضرت به لحاظ ایجابی در عرصه حکومتی انجام دادند این بود که زیست اخلاقی در جامعه علی (ع) بسیار رشد کرده بود یعنی حضرت تلاش می کرد بسیاری از مسائل و مفاهیمی که حکومت اسلامی باید به دنبال آن باشد، اجرایی شود از جمله حاکمیت اخلاق در حامعه، عدالت در جامعه و مبارزه با ظلم و ستم لذا ما می بینیم در این عرصه حضرت مکارم اخلاق، رفتارهای اخلاقی و زیست اخلاقی را در جامعه گسترش می دهد و مردم در عرصه های مختلف گرایش بسیار زیادی به مسائل اخلاقی پیبدا می کنند.

حضرت علی (ع) در بعد سلبی چه اقداماتی انجام دادند؟

در حکومت اسلامی یک سری ارزشهایی نهفته است که حکومت بر اساس آن ارزشها، معنای واقعی خود را پیدا می کند. اگر در حکومت اسلامی به ارزش های دینی و معنوی و ارزشهایی که در قران، سیره و سنت اهل بیت (ع) به آن اشاره شده، پرداخته نشود آن جامعه، جامعه اسلامی نیست و آن حکومت در جنبه اسلامی آن فاصله زیادی با آن حقیقت حکومت اسلامی که باید باشد، دارد.

لذا می بینیم یکی از کارهایی که حضرت در رفتارهای سلبی به آن اصرار داشتند و در همین راه به شهادت رسیدند، مبارزه با تبعیض، فساد و ظلم بود. در این راستا حضرت محکم ایستاد. یعنی از طرفی رشد، توسعه و پیشرفت را ایجاد کرد و از طرف دیگر عده ای که می خواستند از رانت استفاده کنند، فساد اقتصادی ایجاد کنند تا مردم را بدبین کنند و مفاهیم دینی و اسلامی به مانند عدالت را زیر سوال ببرند، حضرت با اینها مبارزه می کند و این مبارزه حضرت هم در عرصه حاکمان و هم در عرصه مردمی است. به گونه ای که امام علی (ع) حاکم و استاندار ایشان با کوچکترین تخلف اقتصادی، نه تنها او را عزل می کند بلکه بیت المال را از او می گیرد، شلاق می زند و زندانی می کند.

سیستم حکومتی علی (ع) در مبارزه با فسادهای اقتصادی به این گونه بود که با عناصر فساد مبارزه می کند، اما مبارزه حضرت پیشگیرانه است یعنی اگر فردی فساد می کرد به گونه ای با او برخورد می کرد که دیگران درس عبرت بگیرند و فساد نکنند. لذا در این بخش می بینیم حضرت هم در عرصه حاکمان هر کسی از رانت و بیت المال سوء استفاده می کند و فساد اقتصادی ایجاد می کند برخورد می کند و با هیچ کس تعارف ندارد حتی با برادر خود و هم در عرصه های اجتماعی اجازه نمی دهد گروهها و افرادی به وجود بیایند و فاصله طبقاتی در جامعه ایجاد کنند. از طرفی حضرت کسب حلال را در جامعه ترویج می دهد، در عهد نامه ایشان به مالک اشتر به صادرات و واردات و توجه به تولید کنندگان و تجار تاکید دارد.

حضرت در عرصه اجتماعی و مبارزه با فساد اقتصادی به گونه ای عمل می کند که زمینه و عرصه رشد اقتصادی سالم برای مردم ایجاد می کند. وقتی فردی فعالیت افتصادی سالم داشته باشد به دنبال رانت و فساد نمی رود. لذا حاصل حکومت 5 ساله امیرالمومنین (ع) یک حکومت و یک جامعه به تمام معنای اسلامی است.

کدام وجه از شخصیت، اندیشه و اخلاق فردی حضرت علی (ع) را برای جامعه و نسل امروز بیش از هر بعد دیگر سفارش می کنید؟

شخصیت همه جانبگی امیرالمومنین (ع). حضرت همه جانبه بود، تک بعدی نبود و در عرصه های مختلف زندگی الگو بود، در حوزه ارتباطات با مردم بسیار با تواضع و فروتنی رفتار می کرد و همیشه سعی می کرد آداب و  اخلاق اسلامی را در رفتار اجتماعی اش رعایت کند، بسیار مهربان بود و با عاطفه رفتار می کرد، مردم به او علاقه مند بودند و بسیار دوست داشتند با حضرت نشست و برخاست داشته باشند.

جنبه دیگر شخصیت حضرت موفقیت ایشان در حوزه خانواده است، حضرت به خانواده اهمیت زیادی می داد و به همسر خود احترام می گذاشت به گونه ای که حضرت درون خانواده بسیار با عطوفت و مهربانی رفتار می کرد، در کارهای خانه به حضرت زهرا (س) کمک می کرد، در تربیت فرزندان همراهی خوبی زن و شوهر داشتند، در عرصه های اقتصادی و تولید، شخصیت حضرت به گونه ای بود که هیچ گاه سربار جامعه و مصرف کننده نبود و بعد از 1400سال باغ ها و زمین های کشاورزی که حضرت در مدینه آباد کرد، هنوز وجود دارد.

لذا حضرت تولیدگر بود همیشه باری از جامعه بر می داشت، رشد اقتصادی در جامعه به لحاظ فردی ایجاد می کرد، اهل کار بود و اهل خانه نشینی نبود اینها چیزهایی که جامعه امروز ما شدیدا به آن نیاز دارد.