خبرگزاری شبستان؛گروه قرآن و معارف: امام جعفر صادق(ع) (۸۳-۱۴۸ق) ششمین امام شیعیان اثنی عشری بعد از پدرش امام باقر(ع) است. وی به مدت ۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت که با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه نخست عباسی سفاح و منصور دوانیقی هم‌زمان بود. امام صادق(ع) به جهت ضعف حکومت اموی، فعالیت علمی بسیار بیشتری نسبت به دیگر امامان شیعه داشت. شمار شاگردان و راویان او را ۴۰۰۰ نفر دانسته‌اند. بیشتر روایات اهل بیت(ع)، از امام صادق(ع) است و از اینرو مذهب شیعه امامی را مذهب جعفری نیز می‌خوانند.
امام صادق(ع) در میان پیشوایان فقهی اهل سنت نیز جایگاه بالایی دارد. ابوحنیفه و مالک بن انس از او روایت کرده‌اند. ابوحنیفه او را عالم‌ترین فرد در میان مسلمانان دانسته است.
امام صادق با وجود ضعف حکومت اموی و درخواست شیعیان، برضد حکومت قیام نکرد. او درخواست‌های ابومسلم خراسانی و ابوسلمه را برای برعهده‌گرفتن خلافت رد کرد. امام صادق(ع) در قیام عمویش زید بن علی شرکت نکرد و شیعیان را نیز از قیام پرهیز می‌داد؛ بااین‌همه روابط حسنه‌ای با حاکمان زمان خود نداشت. وی به جهت فشارهای سیاسی حکومت‌های اموی و عباسی از روش تقیه استفاده می‌کرد و به یارانش نیز چنین توصیه می‌کرد.
امام صادق(ع) به‌منظور ارتباط بیشتر با شیعیان، پاسخ به سؤالات شرعی آنها، دریافت وجوه شرعی و رسیدگی به مشکلات شیعیان، سازمان وکالت را تشکیل داد. فعالیت این سازمان در زمان امامان بعد گسترش پیدا کرد و در غیبت صغرا به اوج رسید. در زمان او فعالیت غالیان گسترش یافت. ایشان با اندیشه غُلُوّ به شدت برخورد و غالیان را کافر و مشرک معرفی کرد.
در برخی منابع آمده است امام صادق(ع) به علت احضار حکومت، به عراق سفر کرده و به کربلا، نجف و کوفه رفته است. وی قبر امام علی(ع) را که تا پیش از آن پنهان بود، به یارانش نشان داد. برخی از علماء شیعه معتقدند که امام صادق(ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت شهید شده است. برطبق منابع روایی شیعه، وی امام کاظم(ع) را به عنوان امام بعد از خود به اصحابش شناسانده بود؛ اما به‌منظور حفظ جان وی، پنج نفر، از جمله منصور خلیفه عباسی را وصی خود معرفی کرد. پس از شهادت امام صادق(ع) فرقه‌های مختلفی در شیعه شکل گرفت که اسماعیلیه، فَطَحیه و ناووسیه از آن جمله‌اند.
برای بازشناسی ویژگی های عصر امام صادق(ع) و فعالیتهای علمی و سیاسی امام در دوران حیاتشان با حجت الاسلام والمسلیمن «امیر علی حسنلو»، استاد حوزه علمیه و مدیر گروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات وپاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه به گفت و گو نشسته ایم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
ویژگی های عصر امام صادق(ع) را لطفا برشمارید؟
دوران امامت و زعامت امامصادق عليهالسلام، به نسبت طولاني و بيش از سي سال بود و هر چند روزگار امامت جدش، امام زينالعابدين عليهالسلام، فرزندش امام موسيبن جفعر عليهالسلام و نوادهاش امام عليالنقي عليهالسلام نيز از سي سال گذشت، ولي فرصت و موقعيتي که براي آن حضرت فراهم شد، براي آن بزرگواران پيش نيامد.
عصر امام صادق عليهالسلام، عصر شکوفايي فقه، کلام، مناظره و حديث بود و در روزگار آن حضرت، بدعتها، نوآوريها و گمراهيها نيز رواج پيدا کرده بود و اين فرصتي شد تا امام، علم و دانش خويش را آشکار نموده و ريشه گمراهيها را بخشکاند.
در زمان امامت حضرت صادق عليهالسلام، بنيهاشم در يک آسایش نسبی به دوره های قبل به سر ميبردند که در دوران ديگر امامان، این زمینه ها وجود نداشت لذا امام با همت وبا استفاده از ظرفیت زمان وشرایط با تمام توان مذهب اصیل اسلام را به نام مذهب جعفری بنیان نهاد ونهال برومند مکتب اصیل شیعه را پرورش داد وبا استناد به سیره اجداد خود واحیای نام وسنن رسول خدا(ص) وامیر مومنان(ع) دین اصیل وناب تحریف نشده و علم واندیشه واقعی اسلام ناب را حیات دوباره بخشید. لذا مکتب جعفری درمقابل مکتب خلفا مطرح ومرئیس آن امام صادق (ع) معرفی گردید.
دیگر ویژگی ها؛ به قدرت رسیدن عباسیان ؛ انتقال قدرت از اموی به عباسی؛ تکون وخیزش نهضتهای علمی در ممالک اسلامی، عصر امام صادق عليهالسلام، دوران جنبش فکري و فرهنگي وبروز مکاتب علمی بود. در آن زمان، شور و شوق علمي بي سابقه اي در جامعه اسلامي به وجود آمده بود و علوم مختلفي اعم از علوم اسلامي همچون: علم قرائت قرآن، علم تفسير، علم حديث، علم فقه و علم کلام، يا علوم بشري مانند طب وبهداشت وتغذیه ، فلسفه، نجوم، رياضيات و... مشتاقان بسياري داشت، به طوري که هر کس متاع فکري خود را به بازار علم و دانش عرضه ميکرد؛ شهرت علمی و برحستگی علمی امام صادق علیه السلام ، دراین فضا جویندگان علم را به مدینه گسیل نمود.
ظهور فرقه های گوناگون و موضع علمی امام ومناظره بارهبران این فرق و چیره شدن برآنان ؛ شیوع شبهات دینی در ممالک اسلامی - پاسخگوی امام و فر ستادن شاگردان برای پاسخگویی؛ تنش های سیاسی قدرت و قیامهای سیاسی علیه امویان وعباسیان و ظهور مکاتب ونحله های فقهی در مدینه ومرکزیت خاص مدینه در علم به خاطر حضور امام و دانشگاه بزرگ امام، لذا دانشمندان اهل سنت از کوفه وبصره و بلاد دیگر به مدینه می شتافتند. اینها همه از دیگر ویژگی های عصر امام صادق(ع) بود.
همه این ویژگی ها اقتضائاتی داشت و تهدید وفرصتی برای پیروان اهل بیت وجمیع مسلمانان بود که تدابیر فرهنگی و سیاسی امام صادق علیه السلام دراین دوران ضمن اینکه مکتب اهل بیت (ع) را انسجام خاص بخشید ودین را احیا نمود در مقابل افکار التقاطی اموی وعباسی ، از نظر غنای محتوایی وعلمی دوران طلائی را رقم زد؛ لذا پس از این دوران رونق وشکوفایی که در تمدن اسلامی شاهد هستیم و شهره است درتاریخ اسلام، تاثیر مستقیمی از این تلاشها دارد که امام باتربیت شاگردان فرهیخته در علوم وگرایشهای مختلف این زمینه رونق وشکوفایی را فراهم وبستر سازی نمود.
چرا مذهب ما را مذهب جعفری می نامند؟
معاصر امام صادق(ع) عباسیان برای منحرف کردن ذهن مردم از اهل بیت (ع) ودور داشتن آنان از اهل بیت(ع) که مصدر اصلی احکام اسلام بودند به جعل و ساختن فقهای درباری ومفتیان وابسته پرداختند تا هم مشروعیت خود را تامین نمایند و هم در مقابل دستگاه امامت که معادن علوم الهی ومفسر کتاب خدا بودند افرادی را در جامعه بعنوان فقیه معرفی نموده تا بر طبق میلشان فتوا بگیرند ومردم را از اهل بیت دور نمایند وشخصیت امام را تحت الشعاع دیگر شخصیتها قرار دهند و این خلفا قصد داشتند درهای اهل بیت را به روی مردم بسته ودرهای دیگر بگشایند وافکار مردم را با آمال وسیاست خود تغییر دهند؛ لذا مذاهب مختلف فقهی و حدیثی وکلامی در این دوران با حمایت منصور عباسی شکل می گیرد؛ امام صادق (ع) نیزبا تربیت شاگردانی فقه ناب اسلام را ترویج داد وخود حضرت در فقه واحکام به تاسیس مکتب فقهی همت نمود؛ از اینرو مذهب فقهی ومکتب امام به فقه جعفری که ریشه در فقه نبوی وعلوی داشت معروف شد در مقابل مکاتب فقه ای دیگر با برجستگی نمایان گردید.
بارزترین فعالیتهای علمی و سیاسی امام جعفر صادق(ع) در دوران حیاتشان چه بود؟
عباسیان با فریب مردم بر کرسی خلافت نشستند؛ آنان شعار الرضا من آل محمد(ص) را برای انتقام خون امام حسین (ع) سر دادند؛ این خود یکی از مهمترین دلایل گرایش امت اسلامی به خاندان نبوت وامامت بود ؛ در شرق خلافت اسلامی وخراسان به اندازه ای حب اهل بیت (ع) طرفدار داشت که عباسیان شعار دعوت خودرا برای سرکوبی امویان « الرضا من آل محمد» قرار دادند؛ شعار دعوت به قیام ومقابله وسرنگونی امویان که در ریختن خون اهل بیت (ع) مجرم بودند ؛ انتقام خون امام حسین (ع) برای امت اسلام مهم بود ؛ پس از شهادت امام حسین (ع) جامعه اسلامی تلخی های بسیار وخون های فراوانی از امت اسلام به ناحق بر سر رسیدن به کرسی خلافت دید؛
اوضاع سياسي و اجتماعي عصر امام صادق عليهالسلام
در ميان امامان، عصر امامصادق عليهالسلام، ممتاز بوده و شرايط اجتماعي و فرهنگي آن دوران، در زمان هيچيک از امامان ديگر وجود نداشته است؛ زيرا از نظر سياسي، اين دوره، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنياميه و فزوني قدرت بنيعباس بود و اين دو گروه، مدتي در حال کشمکش و مبارزه با يکديگر بودند. از آنجا که بنياميه در اين مدت گرفتار مشکلات سياسي فراوان بودند، فرصت ايجاد فشار و اختناق به امام و شيعيان را نداشتند. عباسيان نيز چون پيش از دستيابي به قدرت، در پوشش طرفداري از خاندان پيامبر صلي الله عليه وآله و گرفتن انتقام خون آنان عمل ميکردند، فشاري از سوي آنان مطرح نبود. ازاينرو، دوران آرامش و آزادي نسبي امام صادق عليهالسلام و شيعيان و فرصت بسيار خوبي براي فعاليت علمي و فرهنگي آنان به دست آمد و امام نيز از اين زمان، بهره فراواني بردند.
دانشگاه بزرگ جعفري عليهالسلام
امامصادق عليهالسلام با توجه به فرصت مناسب سياسي که به وجود آمده بود و با ملاحظه نياز شديد جامعه و زمينه اجتماعي موجود، نهضت علمي و فرهنگي پدرش امام باقر عليهالسلام را ادامه داد و حوزه وسيع علمي و دانشگاه بزرگي به وجود آورد و در رشتههاي مختلفِ علوم عقلي و نقلي آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته اي همچون هشام بن حکم، محمدبن مسلم، اَبانبنتَغْلَب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، مُفضّل بن عمر، جابر بن حيان و... تربيت کرد که تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشتهاند. گروهي از آنان، داراي آثار علمي و شاگردان متعددي بودند. براي نمونه، هشام بن حکم، 31 جلد کتاب نوشته و جابربن حيان نيز بيش از دويست کتاب در زمينه علوم گوناگون، به ويژه رشته هاي عقلي، طبيعي و شيمي تصنيف کرده که به همين دليل، به عنوان پدر علم شيمي مشهورشده است.
وسعت دانشگاه امام صادق عليهالسلام
امام صادق عليهالسلام باتمام جريانهاي فکري و عقيدتي آن روز برخورد کرد و موضع اسلام و تشيع را در برابر آنها روشن ساخته، برتري بينش اسلام را ثابت نمود. پيشوايان مشهور اهلسنت، بدون واسطه يا با واسطه، شاگرد امام بودهاند. در رأس اين پيشوايان، ابوحنيفه قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است. خود او، اين دو سال را پايه علوم و دانش خود معرفي ميکند و ميگويد: «اگر آن دو سال نبود، نُعمان هلاک ميشد».
شاگردان امام از نقاط مختلف همچون کوفه، بصره، واسط، حجاز ومناطق مختلف ایران و.. و نيز از قبايل گوناگون بودند که به مکتب آن حضرت ميپيوستند.وعلم واندیشه امام را در قالب حدیث وجوامع روایی در ممالک اسلامی منتشر نمودند و به غنای فرهنگ تمدن اسلامی افزودند.
در وسعت دانشگاه امام همين قدر بس که حسنبن علي وَشّاء، که از شاگردان امام رضا عليهالسلام و از محدثان بزرگ بود، ميگفت: «در مسجد کوفه، نهصد نفر استاد حديث مشاهده کردم که همگي از جعفر بن محمد عليهالسلام حديث نقل ميکردند».
فعاليتهاي سياسي امام صادق عليهالسلام
برخلاف تصور عمومي، حرکت امام صادق عليهالسلام، تنها در زمينههاي علمي خلاصه نميشود؛ بلکه امام فعاليت سياسي نيز داشت، ولي اين بُعد حرکت امام، بر بسياري از گويندگان و نويسندگان پوشيده مانده است.
امام عليهالسلام به منظور تبليغ جريان اصيل امامت، نمايندگاني به مناطق مختلف ميفرستاد. از آن جمله، شخصي از اهل کوفه به نمايندگي از طرف امام عليهالسلام به خراسان رفت و مردم را به ولايت او دعوت کرد. در اين قضيه، فرستاده امام از اهل کوفه، منطقه مأموريت خراسان و محل اقامت امام عليهالسلام مدينه است و اين سه منطقه، وسعت حوزه فعاليت سياسي امام عليهالسلام را نشان ميدهد.
امام صادق عليهالسلام و وموضع سیاسی در مقابل منصور عباسی
منصور دوانيقي، دومين خليفه عباسي، از تحرک و فعاليت سياسي امام صادق عليهالسلام سخت نگران بود و محبوبيت عمومي و عظمت علمي امام، همواره بر بيم و نگراني او ميافزود. به همين جهت، هر از چند گاهي امام عليهالسلام رابه بغداد احضار ميکرد و نقشه قتل او را ميکشيد، ولي هر بار، به نحوي خطر از وجود مقدس امام برطرف ميگرديد.
روزي منصور به امامصادق عليهالسلام نوشت چرا مانند ديگران نزد ما نميآيي؟ امام در پاسخ نوشت: ما از لحاظ دنيوي چيزي نداريم که به خاطر آن از تو بيمناک باشيم، و تو نيز از جهات اُخروي چيزي نداري که به خاطر آن به تو اميدوار گرديم. تو نه داراي نعمتي هستي که به خاطر آن به تو تبريک بگوييم و نه خود را در بلا و مصيبت ميبيني که به تو تسليت دهيم؛ پس چرا نزد تو بياييم؟ منصور نوشت: بياييد ما را نصيحت کنيد. امام پاسخ داد: اگر کسي اهل دنيا باشد، تو را نصيحت نميکند و اگر هم اهل آخرت باشد، نزد تو نميآيد. امام اینگونه با منصور عباسی مقابله و حاکمیت عباسیان بر سرنوشت امت اسلامی نامشروع می نمود ؛
امام صادق (ع) پاسخ به شبهات و مبارزه با انحرافات عقيدتي
اولين قدم برجسته امام جعفر صادق عليهالسلام براي جلوگيري از انحراف فرهنگ و مذهب شيعه، مخالفت با عقيدهاي بود که گويا به تقليد از مسيحيان، بين شيعيان به وجود آمده بود. عدهاي از شيعيان، فکر ميکردند که در وجود پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله و هر يک از ائمه عليهمالسلام، دو ماهيت وجود دارد: يکي ماهيت خدايي و ديگري ماهيت بشري. به عقيده آنها، سرشت پيشوايان شيعه، نيمي خدايي و نيمي آدمي است. این شبهه فکری بزرگ بود که دراین زمان وجود داشت که امام با آن مقابله وبه آن پاسخ داد .
از نخستين روزي که امام صادق عليهالسلام شروع به تدريس کرد، به شدت با اين عقيده به مخالفت برخاست ؛ زيرا ميدانست اين عقيده، سبب تفرقه مذهب شيعه بلکه تخریب بنیان دین اسلام خواهد شد و بر اثر آن، اسلام و تشيع تضعيف شده و از بين خواهد رفت. شبهات کلامی دیگر نیز در ایندوره درباره توحید ونبوت وامامت ومعاد وجود داشت که امام مستقیم وغیر مستقیم همه را پاسخ می داد ؛ در روایات رسیده از امام اگر تامل شود همه آنها از فقه تا آداب وسنن و احکام طهارت وعبادت وبهداشت در تغذیه وپوشش جهت شبهه زدایی وتنقیح دین از شبهات را در خود دارد .
امام جعفر صادق(ع) به غیر از فعالیتهای علمی چه فعالیت هایی در مدیریت شیعیان انجام می دادند؟
1-تربیت فراد شاخص و متخصص در علوم مختلف برای غنا بخشی به فرهنگ وتمدن اسلامی .
2-تربیت فقیه ودانشمند متبحر در فهم قرآن و احکام اسلامی که حیات ومعنویت جامعه به حیات فقه و وجود فقهای بزرگ است ؛اگر فقها در جامعه نباشند واحکام اسلامی بیان نشود حیات معنوی جامعه از بین می رود ، لذا امام با اشراف به نفش فقه وفقها در حفظ دین
فقهای بزرگی تربیت نمود .
3-تربیت لایه و حلقه ی فاخر علمی وحدیثی از دانشمندان وحافظ میراث امامت وانتقال آن به نسل بعدی .
4-مدیریت سیاسی شیعیان وتربیت آنان در راه مبارزه باظالمان ؛
5- نامشروع نشان دادن خلافت عباسی وخلافت امویان برای جامعه اسلامی بویژه علمای شیعه جهت مبارزه منفی با جریان حاکم.
6- تعیین افرادی خاص از بزرگان شیعه در مناطق مختلف برای پاسخ گویی به شبهات عقیدتی وسئوالات دینی .
7-حمایت مالی وکمک به خانواده های شیعیان ورفع نیازمندی های شیعه وتوجه دادن شیعیان به ارتباط و صله رحم و ارتباط قوی با خویشاوندان .
8- توصیه به شیعیان برای داشتن جلسات ذکر فضایل اهل بیت (ع) که همان هیئتهای مذهبی امروزی می تواند نمونه ای از آن باشد.
9- توصیه به شیعیان به خوش اخلاقی با دیگران و دعوت مردم به آداب مکتب اهل بیت (ع) با رفتار خود وپرهیز از بدنام کردن اهل بیت با رفتار ناپسند. «کونوا لنا زینا...»
اینها نمونه هایی از مدیریت فرهنگی امام برای جامعه شیعه و پیروان اهل بیت بود .
نظر شما