خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه، آئین معرفی کتاب «سفیر شیعه در غرب» از تازه‌ترین منشورات موسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد انقلاب اسلامی، همزمان با سالروز شهادت حضرت امام محمدتقی(ع) برگزار شد. این کتاب شرح مجاهدت‌ها و تلاش‌های مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین محمد محققی لاهیجی، اولین امام جماعت مسجد هامبورگ و روایتی مستند از تاریخچه مرکز اسلامی هامبورگ است.
در این مراسم که در سالن اجتماعات ساختمان مجمع جهانی اهل بیت(ع) برگزار شد، آیت‌الله رضا رمضانی گیلانی دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت (علیهم‌السلام)، حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی پورمحمدی رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی قاضی‌عسکر نماینده سابق ولی فقیه در سازمان حج و زیارت، دکتر مهدی مصطفوی قائم‌مقام امور بین‌الملل دفتر مقام معظم رهبری و ابوذر ابراهیمی ترکمان رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی سخنرانی کردند.
شهید بهشتی گفت: «این مسجد پول پاک می‌خواهد»
آیت‌الله رمضانی گیلانی در این مراسم در تجلیل از حجت‌الاسلام محققی لاهیجی گفت: به معنای واقعی می‌توان ایشان را یک مهاجر هدف‌مند دانست. یعنی به معنای واقعی هجرت الی‌الله داشتند. مهاجرتی که به رشت داشتند و از رشت به تهران و بعد هم به مشهدالرضا و بعد قم سراسر برکت بود. ایشان از محضر شخصیت‌های علمی حوزه عملیه چه در فقه و اصول و چه در اخلاق بهره‌مند شدند. تحصیلات علوم روز از ایشان یک شخصیت جامع ساخته است. مهاجرالی‌الله بودند و از این جهت که جهادی علمی داشتند یک مجاهد علمی بودند؛ این واژه‌ها در مورد ایشان صدق پیدا می‌کند.
دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت(ع) درباره جایگاه تبلیغ نیز گفت: تبلیغ یعنی این که یک حقیقت را در دل و جان مخاطب بنشاند. «و ما عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ». به نظر من این کلام امام صادق علیه‌السلام، درباره استاد محققی صادق است که می‌فرمایند: «إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ تَأْدِیبَهُ» خداوند پیامبرش را تربیت کرد.
آیت‌الله رمضانی گیلانی با اشاره به روایات دینی گفت: کسانی که می‌خواهند در عرصه تبلیغ حضور پیدا کنند هم باید از دانش دین به معنای درست کلمه برخوردار باشند و هم از معنویت بهره داشته باشند تا بتوانند تأثیرگذار باشند. این دو ویژگی را مرحوم آقای محققی داشتند. هم در امر دین متفقه بودند و هم اخلاق مدار و اخلاق‌محور بودند. یعنی اصلا عامل موفقیت ایشان همین بود که توانست اخلاق‌محوری را در آنجا ظهور و جلوه بدهد و این هنری است که عالمان دینی باید داشتته باشند.
مدیر اسبق مرکز اسلامی هامبورگ افزود: در آنجا از ما توقع نداشتند که از هگل و جان هیک و غیره بگوییم؛ بلکه می‌خواستند از قرآن و عترت بگوییم؛ می‌گفتند حقیقت دین را به ما بگویید.
وی ادامه داد: آقای عبدالجواد فلاطوری در حوزه تحصیلکرده و شاگرد مرحوم آقای خوئی بود و در آلمان جایگاه پرفسوری را به معنای دانشگاهی دریافت کرد. وقتی از ایشان دعوت شد تا در دانشگاه تهران تدریس کند گفت از من توقع نداشته باشید در چیزهایی را که اینجا آموختم تدریس کنم؛ من در آنجا یا قرآن می‌گویم یا نهج‌البلاغه. چون چنانچه کسی نهج‌البلاغه را داشته باشد، نظام فکری مرتب و منظمی خواهد داشت. امروز ما باید این نظام فکری را در جامعه بشری ارائه کنیم.
آیت‌الله رمضانی گیلانی سپس به ویژگی‌های شخصیتی اولین امام جماعت مسجد هامبورگ اشاره کرده و یکی از برجستگی‌های اخلاقی مرحوم محققی را تواضع ایشان دانست و گفت: در حقیقت خدا به واسطه این تواضع به او رفعت داد. امروزه جامعه بشری تشنه اخلاق به معنای واقعی کلمه است. می‌بینید امروزه هانستون بحث اخلاق جهانی را مطرح می‌کند که بسیاری از آن مباحث از مبانی اسلام اخذ شده است. مرحوم آقای محققی در دیار غربت فقط از باب تکلیف حضور پیدا کرد. استاد ما می‌فرمودند همانطور که تعلم علم اگرچه در منطقه دور باشد لازم است، تعلیمش هم ولو در منطقه دورافتاده باشد ضروری است. منتها این تعلیم و تعلم اگر صبغه الهی داشته باشد ماندگار خواهد بود. و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام.
وی با اشاره به دوره مدیریت آیت‌الله شهید بهشتی در مرکز اسلامی هامبورگ نیز گفت: آیت‌الله شبیری درباره شهید بهشتی می‌فرمود ایشان دقت نظرش از همه ما بیشتر بود؛ حتی از آقای موسی صدر. این‌ها نکته های خیلی دقیقی است که باید بدان توجه داشته باشیم. امروزه دنیای غرب و بشریت محتاج اینگونه مبلغان است. ما در این زمینه کار نکردیم و عقب هستیم. نتوانستیم مبلغان زبان‌دان که از ابهت علمی و معنوی برخوردار باشند اعزام کنیم. بعضی‌ها هم که رفتند ناموفق بودند؛ چون برخی مرعوب غرب شدند و برخی دیگر هم گفتند غرب هیچ چیزی ندارد. اما نباید اینطور قضاوت کرد.
مدیر اسبق مرکز اسلامی هامبورگ با اشاره به تاریخچه مسجد امام علی(ع) گفت: برای محل احداث مسجد، سه مکان را در نظر گرفته بودند که آقای بروجردی فرموده بودند بهترین جا انتخاب شود و پولش را هم از ما بگیرید که پول پاک باشد. وقتی هم خواستند آنجا را بخرند فروشنده قیمت ۳۰۰ هزار مارک داده بود ولی وقتی فهمید برای چه کاری این زمین را می‌خواهند تهیه کنند، ۵۰ هزار مارک تخفیف داد.
آیت‌الله رمضانی با ذکر خاطره‌ای درباره شهید بهشتی گفت: کسی که در آلمان با شهید بهشتی همراه بود برای من تعریف کرد زمانی که مرحوم آقای بهشتی به هامبورگ آمده بودند، مجلسی در قبرستان آنجا برگزار شد که جمعیت زیادی آمده بودند. آن آقا به شهید بهشتی گفته بود: الان بهترین موقعیت برای جمع کردن کمک مالی است. می‌گفت آقای بهشتی تا این حرف را شنید نگاه تندی به من کرد و گفت: «این مسجد پول پاک می‌خواهد.» این مسجد هم بنایش بر تقوا بوده و هم با پول پاک ساخته شده است.
نقش سفرای شیعه در تاریخ اسلام
حجت‌الاسلام والمسلمین پورمحمدی رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی دیگر سخنران این مراسم بود. وی با اشاره به تاکیدات امام رضا(ع) بر برکات وجودی امام جواد(ع) و نقش سفرای شیعه در دوران ایشان گفت: از زمان امام جواد(ع) تا عصر حضرت حجت(عج) داستان وکالت نیابت و سفارت در جهان شیعی شکل می‌گیرد. آن چه که از طریق نیاب، وکلا و سفرا منجر به ترویج اسلام و به قول امروزی‌ها ارتباط سیستماتیک با امام معصوم و جامعه شیعه می‌گردد از زمان حضرت جواد‌الائمه(ع) صورت پذیرفته است. این ارتباطات با مردم و شیعیان در محیط زندگانی پادگانی ائمه صورت گرفته بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین پورمحمدی ادامه داد: داستان سفارت و نیابت، داستان عجیبی است. سفرا و مهاجرین نقش‌های بسیار بزرگی در تاریخ ایفا کردند. در آسیای میانه، شبه قاره هند، آسیای جنوب شرقی و ... توسعه فرهنگی شیعیان به وسیله مهاجرین صورت گرفته است. مهاجرین از تمامی اقشار اعم از تجار، علما، پزشکان و... بودند. نقش مهاجرین در آفریقا و جنوب اروپا هم روشن است. مهاجرت و هجرت و تبلیغ در توسعه تمدن شیعی بسیار تأثیرگذار بوده است. امروزه نیز نقش برجسته و ممتازی از این مجاهدت‌ها را مشاهده می‌کنیم.
رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی با اشاره به شخصیت مرحوم محققی لاهیجی گفت: من شناخت اجمالی از مرحوم آقای محققی داشتم. اما به بهانه این کتاب اطلاعات بیشتری از زندگانی ایشان پیدا کردم.
حجت‌الاسلام پورمحمدی با بیان اینکه مرحوم محققی لاهیجی تربیت یافته مکتب حوزه علمیه قم است گفت: من می‌خواهم در اینجا اشاره‌ای به مکتب حوزه قم و حضرت آیت‌الله حائری کنم؛ ما در زندگی، رفتار و سکنات مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری می‌بینیم ایشان تمام فعالیت‌های خود را در مقام مرجعیت در قم انجام داد. مثلا شب‌ها به در خانه فقرا می‌رفت، ذغال و آذوغه می‌برد، برای فقرا خانه می‌ساخت و فعالیت‌های این چنین داشت. این سبک زندگی خاص خود ایشان بود که بسیار اهمیت دارد. آقای محققی لاهیجی نماد این مکتب است.
دبیر عالی جامعه روحانیت مبارز تصریح کرد: میراث ایرانی - شیعی - اسلامی گنجینه بی‌بدیلی است. مهم این است که بتوانیم این گنجینه را بازتاب بدهیم. خوشبختانه این کار در مرکز اسناد انقلاب اسلامی با جدیت شروع شده است و جا دارد از برادر بزرگوارمان مرحوم آقای حسینیان یاد کنیم. در مرکز اسناد انقلاب اسلامی تا امروز خاطرات ۴۰۶ نفر از علما را ثبت کرده‌ایم که از این تعداد ۷۰ عنوان چاپ شده است که خاطرات آقای محققی یکی از آن عناوین است. این نمونه‌ها بسیار الهام‌بخش است و باید سبک زندگی آنها را یاد بگیریم.
تجلیل از حضرت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی
رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی یادآور شد: تاریخ معاصر بسیار مهم است. تحلیل اجمالی من این است که قرن چهاردهم هجری جزو تأثیرگذارترین قرون تاریخی است که می‌توانیم به عنوان یک نقطه عطف از آن یاد کنیم به خصوص در ایران. جالب است که در ابتدای این قرن یعنی ۱/۱/۱۳۰۱ مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی از سلطان‌آباد برای تحویل سال نوی شمسی به قم مشرف می‌شوند. در آنجا علمای قم به دیدار ایشان می‌روند و از ایشان درخواست می‌کنند حالا که از سامرا و کربلا عزیمت کرده و به ایران بازگشته‌اید، در قم اقامت کنید. به این ترتیب ایشان در قم می‌مانند و تاریخ ۱/۱/۱۳۰۱ سالروز آغاز اقامت مرحوم حاج شیخ در قم است.
حجت‌الاسلام پورمحمدی ادامه داد: با حضور حاج شیخ در قم تحولات بزرگی در تاریخ ایران اتفاق می‌افتد. پس از آن تحولات بزرگی در تاریخ اسلام و منطقه صورت می‌گیرد و نهضت اسلامی تحولات بزرگی را رقم می‌زند. با حضور حاج شیخ نقش حوزه و روحانیت کارکردگرایانه می‌شود که این مسئله بسیار مهم است. همراه با تحولات زمان نوگرایی و تحول‌آفرینی در متن حوزه و روحانیت شکل می‌گیرد و اعزام مرحوم آقای لاهیجی به هامبورگ و نامه آقای قمی به قاهره در همین راستا است.
رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی با اشاره به صدمین سال تاسیس حوزه علمیه قم گفت: ما ان‌شاءالله سال آینده برنامه‌ای برای تجلیل از یکصدمین سال تشکیل حوزه علمیه قم که منشأ تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در ایران، منطقه و جهان شد داریم. درباره این موضوع شاید کتاب‌های خوبی نوشته شده ولی باز هم حق مطلب ادا نشده است. ما در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به عنوان یک مجموعه تاریخ‌نگاری درحال جمع‌آوری و تکمیل اطلاعات و داده‌ها در این باره هستیم. مرکز اسناد برای چهلمین سال انقلاب نزدیک به چهل اثر منتشر کرد و حالا برای یکصدمین سال تاسیس حوزه علمیه قم هم قرار است آثاری را منتشر کنیم، برخی آثار چاپ شده را تکمیل و برخی را بازنشر کنیم. از همه محققان و پژوهشگران هم استمداد می‌طلبیم تا ان‌شاءالله سال آینده که یکصدمین سال تحولی نوین در تاریخ ایرانی اسلامی است، بتوانیم جایگاه حوزه علمیه قم را ارج نهیم و آثار درخور را تولید کنیم.
روایتی از حضور مقامات آلمانی در مراسم کلنگ‌زنی مسجد امام علی(ع)
سخنران دیگر این مراسم دکتر مهدی مصطفوی قائم‌مقام امور بین‌الملل دفتر مقام معظم رهبری بود. وی در معرفی کتاب «سفیر شیعه در غرب» گفت: این کتاب سرگذشت زندگی عالم ربانی و اندیشمند فرهیخته و روحانی مجاهد حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای محققی است. حدود ۶۸ سال از فوت مرحوم محققی می‌گذرد. در مجموع دوران زندگی پر برکت مرحوم محققی ۵۸ سال بوده است. زمانی که ایشان به آلمان رفتند ۴۴ ساله بودند. مرحوم محققی در مدت کوتاه حضور در آلمان، توانستند اسلام را در خارج از مرزهای ایران تبلیغ کنند و تببین معارف اهل بیت را برعهده داشتند.
مصطفوی یادآور شد: اینکه مرحوم آقای محققی به آلمان می‌روند و در شهر هامبورگ اقدام به احداث مسجدی می‌کنند که تا به امروز تلالو برکات آن همچنان باقی است، قاعدتا باید شرایط و الزاماتی داشته باشد. امروز همچنان این مرکز یکی از مهم‌ترین مراکز شیعی و اسلامی در خارج از کشور است. این به جهت خلوصی است که بانیان این مرکز و این مسجد مقدس داشتند. خلوصی که هم در اعتقادات، هم در رفتار و هم در تأمین بودجه ساخت این مسجد کاملا مشهود است.
وی ادامه داد: وقتی اولین سنگ بنای این مسجد کار گذاشته شد، هیچ اشاره‌ای به بانی یا شخص خاصی نشد و در آن سنگ‌بنای نمادین فقط آیه‌ای از قرآن که اشاره به ساخت بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم دارد حک شد.
دکتر مصطفوی عنوان کرد: یکی از عواملی که باعث ماندگاری این مرکز شده، ارتباطات خوبی است که مرحوم محققی در آلمان با شخصیت‌ها و مراکز موثر برقرار کردند. افرادی که در مراسم کلنگ‌زنی مسجد حضور داشتند نشان دهنده این ارتباطات است. افرادی مثل نمایندگان مجلس آلمان، شهردار هامبورگ، سرکنسول‌های کشورهای اسلامی، اساتید دانشگاه و ایرانیان سرشناسی که در هامبورگ حضور داشتند جزو مدعوین این مراسم بودند. و بدین ترتیب از همان ابتدا این ارتباط‌ها موجب ایجاد امنیت و پایداری برای فعالیت این مرکز شد.
هرگاه نامی از اسلام عقلانی برده می‌شود، همه نگاه‌ها معطوف به مرکز اسلامی هامبورگ است
در بخش دیگری از این مراسم، پیام تصویری حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدهادی مفتح مدیر فعلی مرکز اسلامی هامبورگ پخش شد. حجت‌الاسلام مفتح در بخشی از صحبت‌های خود با اشاره به آیه ۱۰۸ سوره توبه گفت: مسجد امام علی(ع) هامبورگ مصداق کامل این آیه شریفه است که: أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ.
رئیس مرکز اسلامی هامبورگ ادامه داد: ۶۰ سال از پایه‌گذاری این مسجد به دست مرحوم محققی و به فرمان آیت‌الله العظمی بروجردی می‌گذرد و در این ۶۰ سال افراد مختلفی در این مسجد آمدند و رفتند؛ امامان مختلفی مسئولیت مسجد و مرکز را بر عهده داشتند و این مسئولیت را به امام بعدی واگذار کردند؛ انسان‌های مختلفی در این مسجد حضور پیدا کردند، فعالیت کردند، نماز خواندند و رفتند و همواره این مسجد به نورانیت و تلالو در کل قاره اروپا و در کشور آلمان ادامه داده است.
حجت‌الاسلام مفتح با اشاره به نقش این مرکز در انعکاس اسلام حقیقی در اروپا خاطرنشان کرد: در طول این ۶۰ سال همواره این طور بوده که هرگاه نامی از اسلام عقلانی و اسلام اخلاقی برده شده، همه نگاه‌ها معطوف به مرکز اسلامی هامبورگ بوده است. و این به واسطه روح تقوا، معنویت و اخلاصی بود که از ابتدا به فرمان آیت‌الله العظمی بروجردی و با درخواست و پیشگامی گروهی از تجار ایرانی متعد و باتقوای هامبورگ و به دست مرحوم محققی پایه‌گذاری شد.
هنر حجت‌الاسلام محققی لاهیجی، قدرت اغنا بود
ابوذر ابراهیمی ترکمان دیگر سخنرانی این مراسم بود. رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی بر اهمیت هنر تبلیغ تاکید کرد و اظهار داشت: مرحوم حجت‌الاسلام محققی لاهیجی در سال ۱۳۳۴ برای تبلیغ به هامبورگ اعزام شده بودند. از ویژگی‌های بارز ایشان مشهود بودن هنر تبلیغ است.
وی با تاکید بر اینکه در کار فرهنگی به دنبال اثبات نیستیم و به دنبال اغنا هستیم، تصریح کرد: کار اغنا کار هنرمند است که مرحوم محققی لاهیجی توان اغنا داشت.
ترکمان ادامه داد: تبلیغ صرفا این نیست که ما بگوییم و دیگران بشنوند بلکه ما باید تبادل ایجاد کنیم، چراکه ما واسطه حروف هستیم. مرحوم محققی اینگونه بود که وقتی وارد حوزه علمیه قم شد خود را محدود نکرد و برای فراگیری فقه و برخی از مباحث همچون ریاضی و شیمی و فیزیک اقدام کرد، چراکه ایشان در دارالفنون تحصیل کرده بود و به سمت دروسی می‌رفت که بدون متولی بود.
وی خاطرنشان کرد: مرحوم محققی در آلمان ترک‌ها، افعانستانی‌ها و ایرانی‌ها را جمع می‌کند که نشان دهنده قدرت اغنای ایشان است. ایشان هیچ انگیزه مادی و مالی از اعزام به آلمان نداشته‌اند.
در بخش دیگری از این مراسم، دکتر محمدجواد محققی‌لاهیجی فرزند اولین امام جماعت مسجد هامبورگ، در یک پیام تصویری از آلمان، به معرفی مرکز اسلامی هامبورگ و مسجد امام علی(ع) پرداخت .
سپس حجت‌الاسلام والمسلمین قاضی عسکر سخنرانی کرد و با اشاره به اهمیت تبلیغ در اسلام گفت: مسئله تبلیغ در کشور مسئله بسیار مهم و ظریفی است و متاسفانه در این رابطه برخی خلاء‌ها وجود دارد.
رئیس شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با اشاره به فعالیت‌های مرحوم محققی لاهیجی خاطرنشان کرد: آنچه موجب شد تا مرحوم آقای محققی لاهیجی بتواند در خارج از کشور موفق شود ماهیت و جامعیت وجودی ایشان بود. ذهن بلند ایشان موجب می‌شد که فقط داخل کشور را نبینند. وی حتی قبل از سن 20 سالگی به دنبال فراگیری زبان روسی بود تا برای فراگیری علوم به خارج از کشور برود و بتواند از دانش خود استفاده کند.
قاضی‌عسگر افزود: زمانی که مرحوم محققی به حوزه آمدند فقط به یک بخش از علوم دینی توجه نمی‌کردند بلکه از دارالفنون و علوم مختلف حوزه مانند فقه، اصول، حقوق و فلسفه بهره می‌گرفتند و موفق شدند در امر تبلیغ از همه این علوم استفاده و مردم را به مسیر حق دعوت کنند. بنابراین اولین مرحله برای تبلیغ دین داشتن دانش لازم است.
وی ادامه داد: نکته دوم از ویژگی‌های این عالم برجسته مخاطب شناسی است. وقتی احوالات ایشان را ملاحظه کنید می‌بینید که برای همه مخاطبان خود برنامه‌ریزی می‌کنند؛ برای نوجوانان، دانشجویان، بانوان و حتی برای کسانی که مسلمان نیستند نیز برنامه دارند.
نماینده سابق ولی فقیه در سازمان حج و زیارت گفت: زمانی که در مرکز اسلامی هامبورگ نماز جمعه برقرار می‌شود مسلمانان از اطراف و همه کشورها حضور پیدا می‌کنند و آنجا را خانه خودشان می‌‌دانند. مرحوم محققی اسلام را تک بعدی ندیدند و موفق شدند مسلمانان را با هر گرایشی جمع کنند و زیر پرچم واحد بیاورند.
حجت‌الاسلام قاضی‌عسکر افزود: مرحوم محققی شخصیت متواضع و ساده زیستی داشتند؛ از عیادت بیماران گرفته تا تغسیل و تکفین اموات، سر زدن به خانه‌های مردم، دلجویی و محبت به آنها از فعالیت‌های آن مرحوم بود. وی حتی خانه خود را به مکانی برای تبلیغ دین تبدیل کرد و خودش با لباس روحانیت در آنجا از میهمانان پذیرایی می‌کرد. این نمونه‌ای از ساده زیستی و تواضع ایشان و یکی از دلایل موفقیت او بود. اینگونه افراد متاسفانه در زمان خودشان بسیار غریب واقع می‌شوند. شما اگر تاریخچه بنای مسجد را مطالعه کرده باشید به خوبی متوجه می‌شوید که آنها برای ساختن یک مسجد در بهترین نقطه هامبورگ چقدر مصیبت کشیدند.
وی خاطرنشان کرد: مرحوم محققی توانست ۸ سال در آلمان تبلیغ موفق داشته باشد و همه اقشار جامعه را جذب کند و دلشان را به طرف اسلام متمایل کند و بعد از این همه تلاش و تجربه به قم بیاید و برای امرار معاش کتاب فروشی مختصری را راه بیندازد و در آخر هم در غربت از دار دنیا برود.
نظر شما