خبرگزاری شبستان:متفکر دیگری که بر او تآثرکرد، « فرانسوا پیرگیوم گیزو» بود . گیزو یکی از مردان سیاست فرانسه و جزو رهبران محافظه کار اروپا در قرن نوزدهم بود.معروفترین کتاب او بنام«تاریخ تمدن اروپا»(11)
در سال 1877به عربی ترجمه و در اسکندریه منتشر شد.سید جمال و عبده مطالب آن را از این جهت سودمند یافتند که می توانستند به پاره ای از عوامل مذهبی و اجتماعی پیشرفت اروپا ییان و به قیاس با آن به علل واماندگی مسلمانان بهتر پی ببرند.
تأثیر آموزش های این متفکران بر عبده آن بود که او را به ارتباط میان اصلاح نظام سیاسی و اجتماعی مومن ترکرد و حتی سبب شد که او اصلاح فکر دینی را عامل اساسی وقطعی هر گونه تحول سالم اجتماعی بداند.
وی از نو اندیشان مذهبی بود و همانند دیگر نو اندیشان می کوشید تا میان تفکر اسلامی و اندیشه های سیاسی نو، سازگاری بر قرار کند. عبده،عقل را پایه تفکر می دانست .
وی در رسالة التو حید بر همبستگی میان عقل و دین تأکید می ورزد و می گویدقرآن درباره هر آن چه به ما می آموزد ، دلیل و برهان می آورد و بدین ترتیب ،عقل را مخاطب قرار می دهد. عبده در همین راستا ، نظریه قضا و قدر را رد می کند و در پشتیبانی از مسأله اختیار، سخن می گوید. وی بر این باور بود که نظریه قضا و قدر « نفی بی قید و شرط قانون الهی را نتیجه می دهد و همه مسوولیت ها را ساقط می کند و منتهی به رد شهادت عقل می گردد که پایه ایمان است».عبده همچون دیگر نواندیشان ،از اصل اجتهادشتیبانی می کرد.اهل سنت از سده سوم هجری اجتهاد را مخالف با شرع اسلام می دانستند و در دوره عبده ، علمای قشری الازهر بر این باور که اجتهاد به زیان مسلمانان وسبب به هم ریختگی فکری آنان است پافشاری می کردند. اما به نظر عبده سخن آخردرشرع اسلام هرگزاز آن گذشتگان نیست و تنها با به کار گیری اصل اجتهاد ، سازگاری اسلام با نیازهای روز جامعه امکان پذیر می شود. به گفته وی ،در اجتهاد عقل بایدآزادانه و بی هیچ محدودیتی به کار گرفته شود . عبده همواره با تقلید ،یعنی پذیرش منفعلانه جرمیات از مقامات مذهبی ،مخالف بود. او گاهی مقلد را همانند شخصی بی ایمان می دانست. وی برگرفتن قوانین کشورهای اسلامی را از کشورهای بیگانه ، بویژه غربی ، نادرست می شمردو براین باور بود که حا کمیت چنین قوانینی بر کشورهای اسلامی ، نتیحه قشریگری علما و بی خبری آنان از منابع بی پایان شریعت است .به نظر او،شرع اسلام می تواند با پیچیدگی های روز افزون زندگی جدید هماهنگ شود. اما ازآن جا که علما توانایی بر گرفتن قوانین نو را از شرع اسلام نداشته اند،مسلمانان به ناچار به قوانین بیگانه روی آوردند. به نظر عبده برای هماهنگ کردن شرع اسلام با شرایط زمانه، به کار گیری دو اصل ضروری است ، یکی اصل استصلاح(12) که به معنای مبنا قرار دادن مصالح همگانی برای بر گرفتن قوانین از قرآن است و دیگری اصل تلفیق که به معنای مقایسه و آمیختن چهارمذهب فقهی سنی برای به دست آوردن قوانین سازگار با مسایل روز است . عبده معتقد بود که افزون براین ،می توان احکام مذهب سنت را با آرای حقوقدانانی که نظریاتشان به هیچ یک از این مذاهب وابسته نیست ، مقایسه کرد. و مجموعه ای از بهترین آرای حقوقی فراهم آورد .رسیدن به وحدت اسلامی مهمترین آرمان سیاسی جمال الدین و عبده بود.
آثار
عبده اندیشه های اصلاحی خود را در زمینه دین و جامعه آشکار کرد. و چون بر خلاف سید جمال ،نوشته های فراوانی مانند :«رسالة التوحید» ،« شرح نهج البلاغه» و «تفسیر القرآن الکریم»، مشهور به «تفسیر المنار» ، از او در دست است.بررسی اندیشه های او آسان تر است . در این مقال از ،12اثرمکتوب وی (13) ،فقط به شرح موجز کتاب های فوق که بدان اشاره شد اکتفا می ورزیم.
رسالة التوحید
از سخنان عبده در رسالة التوحید می توان سه خصلت فکری او را استنتاج کرد. نخست ، غیرت او در حق اسلام و ایمان او به این که به طور اصولی راه حل همه مشکلات امروزی مسلمانان را به دست می دهد و کسی که قرآن را از روی بصیرت بخواند آن راه حل را خواهد یافت. دوم، ایمان او به آن که اسلام پشتیبان تعقل است و ایمان را در صورتی درست می داند که بر عقل استوار باشد. سوم ، آن که به نظر او دلیل جمود فکری مسلمانان یکی افراط مدافعان عقل بود که می خواستند همه بند ها را بگسلند، و دیگری واکنش حامیان شرع در برابر آن افراط، و روش فرمانفرمایان خود پرست و نادان که علمای قشری و خرافه پرست را به زیر جمایت خود گرفته و پیروی کور کورانه از گفته های پیشینیان را مذهب مختار امت مسلمان گرداندند و راه را بر معارف عقل بستند. رشید رضا از شاگردان برجسته شیخ در مقدمه این کتاب می نویسد: لازم نمی بینم در بیان اهمیت این رساله یاد آور شوم که علم عقاید با انتشار آن کتاب در مصر ترقی کرد و مولف در جامع الازهر این رساله را تدریس نمودو علمای هند آن را به زبان اردو ترجمه کردند تا در دانشگاه علیگره تدریس شود. ( ادامه دارد )
--------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
11- سید جمال در کتاب «حقیقت مذهب نیچری – ص51»،نکته ای از آن را در اثبات نظر خود راجع به تأثیر تعقل دینی در پیشرفت ملت ها یاد کرده است . عبده نیز به تشویق سید جمال ، مقاله ای در معرفی آن در روزنامه الاهرام نوشت.(رشید رضا ،مجله المنار،ج8،ص404)
12- عبده در تشخیص مصلحت ،علاوه بر قرآن و حدیث ،اصول کلی اخلاقی را مبنای کار خود گرفت . او می گفت که خداوند این اصول را از طریق پیامبران ابلاغ کرده است ولی انسان باید به یاری عقل خود آنها را با مسایل خاص زندگی اجتماعی تطبیق دهد. و چون مصالح مردم پیوسته دگرگون می شود شیوه به کار بستن این اصول نیز باید تغییر کند.
13- مکتوبات عبده: الواردات ، حاشیه بر العقائد العضدیه،علم الاجتماع و العمران،رسالةالرد علی الدهریین، شرح بر کتاب «مقامات بدیع الزمان»، شرح البصائر النصیریه، الاسلام و الرد علی منتقدیه، الاسلام و النصرانیه مع العلم و المد ینه ، اصلاح المحاکم الشرعیه، تفسیر جزء عم ، تفسیر سوره العصر، تقریر مفتی الدیار المصریه فی اصلاح المحاکم الشرعیه، مقتبس السیاسه، التربیه، مصر و اسماعیل پاشا ، رسالة المدبر الانسانی و المدبر العقلی و الروحانی و تاریخ الاحداث العرابیه.
عبدالحسین توکلی
پایان پیام/
نظر شما