تاریخ ادبیات ایران، وامدار غدیر است

«محمّد طاهری خسروشاهی» در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان در تبریز، با اشاره به مظلومیت واقعه غدیر خم در طول تاریخ گفت: اگر جاه طلبان و توطئه گران، آب را از سرچشمه گل آلود نمی کردند و زمام زعامت امت اسلام را در کف صاحب غدیر می نهادند، چرخ روزگار این چنین بر بستر شقاوت و پلیدی نمی گشت و انسان شاهد این همه مصیبت در گستره جهان بشری نبود.

پژوهشگر تاریخ و ادبیات آذربایجان در تبیین واکنش شعرفارسی به حادثه غدیر خم، موضع گیری گویندگان و شاعران در برابر غدیر را در دو برهه تاریخی قبل و بعد از شعر دوره صفوی تقسیم کرد و گفت: در ادب منظوم فارسی تا پیش از طلوع آفتاب دولت صفویه، جز در یکی دو برهه کوتاه حکومت آل بویه و سربداران، به دلیل خفقان حاصل از حکومت های متعصّب عامه، دوستان اهل بیت و خاندان رسالت، مجالی برای تبیین واقعه غدیر نداشتند چرا که تیغ تیز کج باوران و مستبدان تاریخ، از نیام بیرون بود و هرگونه اشارات شیعی را حذف و سانسور می نمود.

وی در همین رابطه به قصیده ای گمنام در دیوان امیرمعزّی در قرن پنجم هجری اشاره کرد و گفت:  این شاعر با همه ارج و قربی که در دربار ملکشاه سلجوقی دارد، فقط یک بار کلمه "وصی" را در قصیده خود به کار می برد و بلافاصله از بیم جان، در بیت بعد، عذر تقصیر می خواهد که مبادا به خشم سلطان گرفتار شود که چرا کلمه ای منتسب به شیعیان امام علی را در شعر خود به کار برده است.

رئیس مرکز آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی دانشگاه تبریز افزود: البته علی رغم خفقان حاکم بر شعرفارسی در برابر غدیر، کمتر شاعرى مى توان یافت که دست کم جرعه اى از خم غدیر ننوشیده و جان تشنه اش حلاوت عشق علوى را نچشیده باشد. نه تنها شعراى بزرگ عرب از حسان بن ثابت و کمیت اسدى و دعبل، بلکه شاعران حقجو و حقیقت گو در شعرفارسی نیز، به اصالت این برکه با برکت و به زلالى این چشمه جوشان شهادت و به حقانیّت غدیرخم گواهى داده و با سرودن چکامه هاى فاخر و بلند، و غدیریّه هاى غرّا و رسا، گوى سبقت از همگنان ربوده اند.

طاهری خسروشاهی ادامه داد: براى اثبات درستی این نظر کافى است تا یک بررسی در آثار شاعران سده های نخست شعرفارسی؛ همچون کسایی مروزی، دقیقی طوسی، فردوسى، منوچهری دامغانی، ناصرخسرو، تا سعدى، مولوى و حافظ داشته باشیم.

وی با اشاره به نخستین اشاره ها به ماجرای غدیر در شعر فارسی گفت: حکیم ابوالقاسم فردوسى در آغاز شاهنامه می گوید:
 
چه گفت آن خداوند تنزیل و وحى  
  خداوند امر و خداوند نهى

که من شهر علمم، علیّم در است   
 درست این سخن قول پیغمبر است

اگر چشم دارى به دیگر سراى   
 به نزد نبى و وصى گیر جاى

بر این زادم و هم بر این بگذرم 
   یقین دان که خاک پىِ حیدرم

حکیم طوس، چنان که از ابیات بالا نیز پیداست، وقتی از امام على(ع) یاد مى کند پیش از هر وصف دیگر به «وصایت» ایشان تکیه مى کند و با تأکید صریح، حضرت علی را «وصىّ» مى نامد که همین خود مى تواند حاکى از اعتقادى باشد که فردوسى بى گمان به حقانیّت غدیر داشت.

این پژوهشگر همچنین از کسایی مروزی به عنوان یکی دیگر از شاعران غدیر در سده چهارم و پنجم هجری نام برد و گفت: کسایی می گوید:
مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر
بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار
آن کیست بدین حال که بودست و که باشد
جز شیر خداوند جهان حیدر کرار
کسایی در اولین بیت خود که گفته است: «بدو داد همه کار»؛ معنای واگذاری مسئولیت های پیامبر به امیر المؤمنین را ارائه کرده است.

طاهری خسروشاهی گفت: منوچهری دامغانی در سده پنجم در یکی از قصایدش به غدیر خم تصریح کرده و می گوید:
آهنى در کف، چون مرد غدیرخم
 به کَتِف باز فکنده سر هر دو کُم

به گفته این پژوهشگر ادبی، از فردوسى و کسایی و منوچهری که بگذریم به نام مولوى می رسیم که هم در دیوان شمس و هم در مثنوی، بارها به نام امام علی اشاره کرده است. 

وی افزود: شیخ مصلح الدین سعدى شیرازى کسى از اصحاب پیامبر(ص) را مانند امام على(ع) نستوده است. سعدی می گوید:

جوانمرد اگر راست خواهى ولى است
    کرم پیشه شاه مردان على است      

سعدى در این بیت از امیرمؤمنان(ع) با نام «ولى» یاد مى کند و در ضمن قصیده اى دیگر حضرت علی را «سردار اتقیا»، «معصوم مرتضى» و… مى نامد:
کس را چه زور و زهره که وصف على کند 
   جبّار در مناقب او گفته هل اتى

دیباچهّ مروّت وسلطان معرفت 
   لشکرکش فتوّت و سردار اتقیا

فردا که هر کسى به شفیعى زنند دست  
  ماییم و دست و دامن معصوم مرتضى

وی افزود: حافظ شیرازى نیز همین نوا را در رباعیاتش مى نوازد و مى گوید:

مردى ز کننده درِ خیبر پرس 
   اسرار کرم ز خواجه قنبر پرس

گر تشنه فیض حق به صدقى حافظ 
   سرچشمه آن ز ساقى کوثر پرس

وی گفت: پس از حملة مغول و از بین رفتن خلافت عباسی در نیمه سده هفتم هجری، مردم از جانب حکومت کمتر تحت فشار اعتقادی قرار داشتند و به همین دلیل، شعرای فارسی‌زبان شیعی فرصت را برای بیان اعتقادات و باورهای مذهبی خود مغتنم شمردند، به طوری که تا اوایل قرن دهم هجری که صفویان به حکومت رسیدند و تشیّع را مذهب رسمی کشور ایران اعلام کردند، روند رو به رشدی را در سروده‌های فارسی با مضمون غدیر شاهدیم.

گفتنی است، سلسله نشست های پژوهشی تجلی واقعه غدیر خم در شعر و ادبیات ایران زمین تحت عنوان « غدیریه» به همت واحد آموزش و پژوهش حوزه هنری استان آذربایجان شرقی برگزار می شود.