«مشورت» یکی از مصادیق مهم آموزه های اجتماعی پیامبر اکرم (ص) است

به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، مهمترین شواهد و مدارک در بیان سیره وجود مبارک حضرت رسول اکرم (ص) خود آیات شریفه قرآن کریم است. خود حضرت هم نخستین عالم به قرآن کریم بوده اند. خداوند متعال در کتاب الهی خود دستور ویژه ای برای تکریم مومنین می دهند و حضرت را به عنوان الگو در آیه 21 سوره احزاب معرفی می کنند که فرمودند:«لقد کان لکم فی رسول‌اللّه اسوة حسنة» (مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود،) لذا در این خصوص با حجت الاسلام والمسلمین «شهاب الدین اعلایی نژاد»، استاد حوزه علمیه قم و کارشناس مباحث اعتقادی کلامی  گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.

معنویت در سیره حضرت رسول (ص) چه جلوه هایی داشت و این جلوه ها چه آثاری را در تاریخ به جا گذاشته است؟

مهمترین شواهد و مدارک در بیان سیره وجود مبارک حضرت رسول اکرم (ص) خود آیات شریفه قرآن کریم است. خود حضرت هم نخستین عالم به قرآن کریم بوده اند. خداوند متعال در کتاب الهی خود دستور ویژه ای برای تکریم مومنین می دهند و حضرت را به عنوان الگو در آیه 21 سوره احزاب معرفی می کنند که فرمودند:«لقد کان لکم فی رسول‌اللّه اسوة حسنة» (مسلّماً برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی بود،) همچنین امام حسین (ع) فرمودند:برای من و هر مسلمانی پیامبر اکرم (ص) بهترین الگو و اسوه می باشند.

نکته قابل توجه این است که کرامت حقیقی بشر دستاورد بعثت انبیای الهی است که  خداوند برای زنده و استوار کردن پایه های اخلاقی آنها را انتخاب کرده است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلَاقِ» ، به راستی که من برای به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده ام، همان طور که در روایات نقل شده است، اخلاق پیامبر (ص) قرآنی بود، یعنی طبق آنچه که در قرآن بیان شده، رفتار می کردند. امیرالمومنین (ع) نیز در نهج البلاغه، حضرت را به عنوان بهترین الگو معرفی می کنند. باز قرآن کریم خلق پیامبر اکرم (ص) را خلق عظیم معرفی کردند. خداوند در آیه 4 سوره قلم می فرماید: «وَإِنَّكَ لَعَلىٰ خُلُقٍ عَظيمٍ» این اخلاق نیک از بزرگواری و کرامت پیغمبر سرچشمه می گیرد.

در حوزه اخلاق اجتماعی مهمترین آموزه های نبوی که امروز هم برای ما کارگشا است، چیست؟

پیامبر اکرم (ص) برای عبادت ارزش زیادی قایل بودند، این یک واقعیت است که انسان زمانی به ارزش و کمال واقعی در حوزه معرفتی و عرصه عمل می تواند برسد که با مبدا کمال ارتباط داشته باشد و بدون شک، عزت و سربلندی انسان فقط با سر نهادن آستان قدس ربوبی حاصل می شود لذا پیامبر اکرم (ص) نمونه کامل انسان واقعی و دارای اعلاترین درجات معرفتی بودند و عبادت خود را عاشقانه و به نحو احسن انجام می دادند. در واقع پیغمبر نخستین فردی است که به ربوبیت حق در زمان خود اعتراف کرده و در برابر پروردگار سر تعظیم فرود آورده اند. ام سلمه همسر پیامبر اکرم (ص) می گوید: حضرت دایم با استغفار و گریه مشغول خواندن این جمله بود «اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً» یعنی خدایا مرا یک لحظه هم به خودم وا مگذار. به حضرت گفتم شما چرا، شما که دارای مقامات عالیه نزد پروردگار هستید و قطعا رستگار و اهل بهشت می باشید. فرمودند: اگر از خدا غافل شوم چه چیزی مرا نگه خواهد داشت لذا این درس بزرگی برای همه ما انسان ها می باشد که  حواسمان باشد در هر جایگاه و مقامی که هستیم غفلت به سراغ ما نیاید؛ بنابراین سیره وجود مبارک پیامبر (ص) این بود که در روز عزت، سختی یا راحتی خداوند را فراموش نمی کردند و به او تکیه می کردند و همه چیز را از خدا می دانستند؛ این هم بزرگترین درس برای بشریت است.

مرحوم «شهید مطهری» در کتاب «ولی و نبوت» اشاره ای به سیره عبادی پیامبر اکرم (ص) دارند و می فرمایند: پیامبر اکرم (ص) پاره ای از شب، گاهی نصفه شب، گاهی ثلث شب و گاهی بیشتر را به عبادت می پرداختند با اینکه تمام روز مشغول کار و تلاش بودند، در عبادت کاهلی نمی کردند، ایشان آرامش کامل خود را در عبادت و راز و نیاز با خداوند می دیدند. نکته مهم این است که عبادت پیغمبر به منظور طمع بهشت یا ترس از جهنم نبود، عاشقانه و به خاطر تشکر از خداوند عبادت می کردند؛ باز در نقل معتبر تاریخی داریم که یکی از همسران پیغمبر فرمودند: شما چرا این قدر عبادت می کنید، شما که آمرزیده هستید؛ حضرت پاسخ دادند: آیا من نباید بنده سپاسگزار و شکرگزار باشم. حضرت علاوه بر ماه رمضان در ماه های رجب و شعبان هم روزه می گرفتند و با رهبانیت، انزوا، گوشه گیری، ترک زندگی دنیوی و ترک خانواده به شدت مخالف بودند، یعنی اگر کسی می خواست به بهانه عبادت از زیر مسئولیت های خانواده شانه خالی کند به شدت او را مواخذه می کردند و می فرمودند: اعضای بدن، خانواده، والدین و همه اطرافیان نسبت به شما حقوقی دارند که باید آنها رعایت شود.

جلوه های اخلاق فردی و خانوادگی پیامبر اکرم (ص) و آموزه های آن برای سبک زندگی امروز ما چیست؟

پیامبر اکرم (ص) در سیره فردی خود عبادت را طول می دادند، گاهی ساعت ها به تمجید، سجده و استغفار مشغول بودند ولی در نماز جماعت به اختصار اکتفا می کردند و رعایت حال مامومین را می نمودند. سیره دیگر حضرت که درس بزرگی برای ماست، منش، تفکر، تعقل و تدبر حضرت در امور بود. تفکر و دوراندیشی از برجسته ترین صفات و ویژگی های حضرت بود که چه در کارهای فردی و چه اجتماعی همیشه با تدبیر و تفکر پیش می رفتند. مرحوم محدث قمی نقل می کند پیامبر این گونه بودند، پیوسته در حال تفکر بودند، هیچ گاه غافل نبودند و بدون تدبیر و دوراندیشی اقدام به کاری نمی کردند لذا پیامبر اکرم (ص) در پرتو رهبری الهی با تفکر و تعقل توانست مردم آن زمان جزیره العرب که در پرتگاه جهل و خرافات بودند و در زندگی خود به غیر از خشونت، فخرفروشی، جنگ، غارت و تندخویی چیزی نداشتند را در مسیر عدالت، تواضع و هدایت قرار دهند.

مورد دیگری که در سیره رسول اکرم (ص) می تواند الگوی خوبی برای ما باشد، بحث مشورت کردن ایشان بود که یکی از مصادیق مهم آموزه های اجتماعی پیامبر بود. حضرت با وجود اینکه صاحب بالاترین مقامات معنوی بودند و آینده را می دیدند و از همه چیز باخبر بودند باز در کارها و جنگ ها با افراد دیگر مشورت می کردند و این مشورت از باب تکریم دیگران بود. ایشان می خواستند این مسئله را بیان کنند که هر شخصی در هر مقامی که باشد، نباید مستبد و خودرای باشد. خداوند در آیه 159 سوره آل عمران می فرماید: «و شاورهم فی الامر»، برای همین نازل شد که بگویند: مشورت بالاترین شخصیت و تکریم مردم است، چون خود پیامبر نیازی به مشورت نداشتند؛ هرچند بعد از مشورت تصمیم نهایی بر عهده خود پیامبر بود لذا مشورت در این آیه یک امر تعلیمی و اخلاقی برای امت دارد.

پیامبر همیشه حواس شان به اطرافیان خود بود. همیشه اهل تفقد و احوال پرسی از اطرافیان بودند ،یعنی فردی که بزرگ یک جامعه محسوب می شود، باید عنایت خاصی به اطرافیان داشته باشد و سیره کریمانه حضرت هم همین طور بود، با اصحاب خود ارتباط عاشقانه و وحدت فکری و اجتماعی داشتند. یکی دیگر از سیره پیامبر اکرم (ص) خطاب بود. از سخن و عباراتی که باعث تضعیف شخصی افراد می شد، پرهیز می کردند و سعی می نمودند افراد را با کنیه صدا بزنند. اگر کسی هم کنیه نداشت برایش کنیه قرار می دادند.

مورد بعدی از سیره اخلاق اجتماعی حضرت تواضع در نشستن بود، یعنی مجلسی که حضرت با اصحاب شان حضور پیدا می کردند، بالا و پایین نداشت؛ سعی بر این بود که به صورت حلقه ای می نشستند و حضرت در میان آنها بود تا جایی که اگر کسی حضرت را ندیده بود و نمی شناخت وارد آن جمع می شد، نمی توانست پیامبر را تشخیص دهد، یعنی جای ویژه ای نداشتند. همچنین حضرت تکریم دیگران را بر اصحاب خود یاد می دادند. در واقع قاعده کلی در سیره حضرت اهمیت تکریم و احترام به انسان مومن است به نحوی که حضور یا عدم حضور دیگران تاثیری در این موضوع ندارد بلکه مهم فقط احترام شخص مخاطب و ادای حق تکریم است.

مرحوم طبرسی نقل می کند، روزی پیامبر به تنهایی در مسجد نشسته بودند، شخصی به حضور حضرت رسید. حضرت به احترام آن شخص جا به جا شدند و فرد را در کنار خود نشاندند. شخص سوال کرد یا رسول الله مکان وسیع و جا زیاد است، چرا شما جا به جا شدید و مرا نشاندید؟ حضرت فرمود :حق برادر مسلمان بر برادرش این است که وقتی می بیند او می خواهد در کنارش بنشیند به او جا دهد لذا اینها نکات ظریف در ارتباطات اجتماعی ما است.

برخورد پیامبر اکرم (ص) در زندگی اجتماعی و برخورد با دیگران به این نحو بود که هر کسی با حضرت برخورد می کرد، فکر می کرد که محبوب ترین شخص نزد پیامبر همان است. نکته بعدی ارتباط عاطفی پیامبر با دیگران بود، این طور بود که اگر کسی حضرت را بر میهمانی دعوت می کرد، حضرت نمی گفت که تو عبدی، کنیزی یا فقیری، دعوت همه را می پذیرفتند، هدیه افراد ولو کم را می پذیرفتند و هیچ گاه در چهره افراد خیره نمی شدند. اگر کسی از حضرت به خاطر اشتباهی که کرده بود، عذرخواهی می کرد، حضرت عذر آنها را می پذیرفتند و اگر از بیماری کسی مطلع می شدند در دورترین نقطه شهر به عیادت اش می رفتند و این تکریم پیغمبر فقط در حیات افراد نبود بلکه در مراسم تدفین افراد هم شرکت می کردند. حضرت به بزرگان یک قوم در حد شان خودشان احترام می گذاشتند، می فرمودند: هر گاه بزرگ قومی نزد شما آمد او را احترام کنید که این امر می تواند امروز برای روابط سیاسی ما با کشورهای دیگر به عنوان یک اصل اخلاقی لحاظ شود.