«شاه بج» برنجی که بار دوم بر سفره ها می نشیند

خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ ۲۳۸ هزار هکتار شالیزار دارد. اما چقدر از این شالیزارها به‌طور کامل زیر کشت می‌رود و از همه مهمتر، چند درصد از این شالیزارها، زیر کشت «دوباره» می‌رود؟ چند سالی است، کشت دوم برنج در شالیزارهای گیلان توسط جهاد کشاورزی استان، ترویج می‌شود. پس از فصل برداشت برنج در اواخر مردادماه، کشت دوباره برنج موسوم به «راتون» و یا «شاه بج» آغاز و با تمام شدن مهرماه، شاه بج برداشت می‌شود. به گفته رئیس جهاد کشاورزی گیلان، ۵۵ هزار هکتار از شالیزارهای گیلان زیر کشت راتون می‌رود و پیش بینی می‌شود شالیکاران گیلانی امسال بیش از ۳۸ هزار تن شلتوک به ارزش ۹۲۴ میلیارد تومان برداشت کنند.(شبستان)

اگرچه در کشت راتون، زحمات خزانه‌کاری و نشا وجود ندارد و از سموم آفات نباتی هم استفاده نمی‌شود، ولی با ترویج جهاد کشاورزی، کمتر از یک سوم شالیزارهای گیلان زیر کشت راتون می‌رود. «راتون» یا «رَتونینگ» یک صفت فیزیولوژی خاصی است که در برخی غلات از جمله برنج صورت می‌گیرد و طی آن، گیاه این توانایی و قابلیت را دارد که بعد از برداشت، از جوانه‌های باقیمانده، دوباره رشد کرده و محصول دهد.

در بسیاری از روستاهای گیلان، پس از دروی برنج، قهوه‌خانه نشینی کشاورزان هم آغاز می‌گردد. تا چند دهه پیش، کشت دوباره مرسوم نبود. شاید یکی از علت‌های آن، عدم کشت مکانیزه و استفاده از نیروی انسانی بود. «علی نقی پارسا» یکی از اهالی روستای گاویه لاهیجان در این باره می‌گوید: قبلا دروی برنج با دست انجام می‌شد. نوجوان که بودم، به یاد دارم که ساقه‌های برنج درو شده را باید در «کندوج» انبار می‌کردیم و پس از خشک شدن با دستگاه دستی «پادنگ»، جوی برنج را جدا می‌کردیم. کار سخت و مشکلی بود و کشاورزانی هم بودند که در اثر کوچکترین غفلت دست خود را با ضربه پادنگ از دست می‌دادند. کار پوست گرفتن جوی برنج آنقدر زمان‌بر بود که دیگر به کشت دوم نمی‌رسیدیم. با ورود ماشین‌های کشاورزی و فرصت به‌دست آمده ناشی از کاهش تلاش نیروی انسانی، کشت دوم برنج هم رواج یافت.

یکی از کشاورزان ضیابر درباره شیوه کشت شاه بج می‌گوید: برخی پایه برنج قبلی را از بین نبرده و از آن مراقبت می‌کنند تا دوباره رشد کرده و به بار نشیند. شاه بج یا راتون، برنج قوی‌تری هم می‌دهد. «علی سیدین» می‌افزاید: روش سنتی دیگری هم بود. به این شکل که بعد از برداشت برنج اول، کاه و کلش برنج اول را بر می‌گرداندند و کلش قبلی دوباره رشد می‌کرد.

یک پژوهشگر معتقد است، هویت اجتماعی، فرهنگی تاریخی گیلان از زمانی به صورت امروزی ظهور کرد که انسان توانست در جلگه گیلان ساکن شود و اجتماعات خود را در این ناحیه سازماندهی کند. «ناصر عظیمی» می‌گوید: انسان جلگه نشین توانست کم کم بر مشکلات زیست در جلگه فائق آید و طبیعت را رام خود کند. عمده‌ترین غله‌ای که امنیت غذایی انسان جلگه نشینان را تامین می‌کرد، «برنج» بود. انسان به زودی توانست جنگل را مهار کرده و جای آن برنج بکارد.

نویسنده کتاب «تاریخ تحولات اجتماعی و اقتصادی گیلان» می‌افزاید: در گذشته بر خلاف امروز، برای اینکه زمین آماده نشا شود، می‌بایست، « زمین » چهار تا پنج بار در طول سال کشت گردد. کشت آن یک بار به عنوان « اَشکل» و بار دوم به نام «دوباره» انجام می‌گرفت. سپس از اوایل بهار کشت «سه باره» برای بار سوم صورت می‌گرفت. برای این سه کشت، در جهت مخالف زمین را شخم می‌زدند. در شخم چهارم که بلافاصله بعد از کشت سه باره انجام می‌شد و در محل اصطلاحا «اُران» نامیده می‌شد برای صاف و هموار کردن زمین در درون کرت‌ها جهت نشاء کشت پنجمی تحت عنوان «پیش کاول» نیز انجام می‌شد تا زمین برای نشا برنج کاملا آماده شود. در تمام این کشت‌ها، آبگیری کرت‌ها ضرورت داشت. کاشت، داشت و دروی برنج تا پایان تابستان ادامه می‌یافت و دوباره کاشت زمین از پاییز شروع می‌شد. بدین ترتیب زمین زیر کشت برنج تنها در فصل زمستان ممکن بود به حال خود رها شود. در نتیجه در آن زمان کوتاه و سرد امکان رویش مجدد گیاه میسر نمی‌شد.

جهاد کشاورزی استان از سال ۱۳۷۲ با همکاری مراکز تحقیقاتی، شیوه‌های سنتی کشت دوباره را ارتقا داده و از طریق ۵۰ مرکز ترویجی جهاد کشاورزی، تلاش دارد، کشت «شاه بج» یا همان کشت دوباره برنج را ترویج کند. برداشت برنج اول که تمام می‌شود، «اِشکِل» یا همان ساقه باقیمانده برنج بریده شده، به مصرف خوراک دام می‌رسد و کشاورزان با رها کردن گاو و ماکیان خود در مزارع، باقیمانده ساقه‌های برنج را به مصرف دام می‌رسانند. حالا چندسالی است، با ترویج‌های جهاد کشاورزی، شالیکارانی که قصد کشت دوباره دارند، با محصور کردن زمین خود، اقدام به پرورش «راتون» می‌کنند. در این شیوه که نیازی به عملیات شخم، خاک ورزی و نشا کاری نیست، هزینه‌های زیرکشت هم کاهش می‌یابد و برخلاف کشت نخستین، برنج دوباره در بازه زمانی کوتاهتری، به بار می‌نشیند.

بر اساس تقویم کشاورزی استان گیلان زمان مناسب پرورش راتون بعد از برداشت برنج یعنی اواخر مرداد تا نیمه‌های شهریور و برداشت راتون مهر ماه است و چون در پرورش راتون از سموم آفات نباتی هم استفاده نمی‌شود، استقبال خریداران از راتون به‌خاطر ارگانیک بودن این رقم، روبه افزایش است. به همین دلیل قیمت شاه بج ۲۰ تا ۳۰درصد بالاتر از رقم کشت اول است.

گیلان بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در کشور به شمار می‌آید و با ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری، رتبه اول کشور را از لحاظ سطح زیرکشت و همچنین رتبه دوم تولید برنج را به خود اختصاص داده است. بر اساس اعلام جهاد کشاورزی گیلان تولید برنج در برداشت اول به ازای هر هکتار به طور متوسط سه هزار کیلوگرم و تولید برنج راتون به ازای هر هکتار زمین به طور متوسط یک هزار و ۲۰۰ کیلوگرم است.

ترویج «شاه بج» در شرایط اقتصادی کشور، کشت برنج دوباره ای است که بر سفره های می نشیند.