خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ در بقاع متبرکه گیلان اوج هنرهای بومی از معماری گرفته تا نقاشی‌های مذهبی را می توان دید. چارلز فرانسیس مکنزی، در سال ۱۸۵۸ میلادی کنسول انگلیس در گیلان شد و یادداشت ای خود را تحت عنوان سفرنامه شمال چاپ کرد. وی پس از ورود به شهر لاهیجان می نویسد: « در اول شهر تکیه ای بود که بر دیوار آن نقاشی هایی، از صحرای کربلا دیده می شد. این نقاشی ها کار شوشتری نقاش بود و ایلچی فرنگی با لباس برازنده ای نقاشی شده بود.» نقاشی بر دیواره گچی زیارتگاه های سنتی بود که از اواخر صفویه رواج یافت و بویژه در شرق گیلان در دوره قاجار به اوج خود رسید و تا اواخر دوره پهلوی اول هم ادامه داشت. به گفته نویسنده «فرهنگ عامیانه زیارتگاه های گیلان»، بقاع متبرکه در هرمنطقه از گیلان نامی خاص دارند. در شرق گیلان به بِقاع متبرکه «استونه» می گویند یا نام کلی بزرگوار به آن ها اطلاق می شود. در منطقه مرکزی و غرب گیلان به آنها بوقا (بقعه) گفته می شود و در مناطق سنی نشین غرب گیلان نام کلی زیارتگاه ها را توربه(تربت) می‌نامند.
محمدتقی پوراحمد جکتاجی می‌نویسد: تعداد بقعه ها در شرق گیلان زیادتر، ساختمان آنها مجلل تر و میزان علاقه مردم به رسیدگی بشتر است. گویا رواج مذهب زیدیه در شرق گیلان در این امر تاثیر داشته است.
وی می‌افزاید:« بیشتر بقاع تاریخی شرق گیلان متعلق به سادات کیایی است. این خاندان در فاصله سال های ۷۶۹ تا ۱۰۰۰قمری حکومت می کردند.» نقاش این بقعه‌ها، کار خود را نوعی خدمت اجتماعی، دینی و ثواب اندوزی تلقی می‌کرد و توقع مالی چندانی نداشت. موضوعات نقاشی هم عموما وقایع کربلا، مناظری از رستاخیر، بهشت و دوزخ، معراج پیامبر، ضامن آهو و یا کتیبه هایی حاوی آیاتی از قرآن و اشعار در مدح ائمه معصومین است. رنگ های این نقاشی ها عموما گیاهی بود و به مرور زمان از یک طرف و رطوبت دیوارها دچار ریزش می شد. از این رو این دیوارنگاری‌ها هرچندسال یک بار مرمت می شد.
متاسفانه در دهه های اخیر و به‌ویژه بعد از زلزله سال ۱۳۶۹ رودبار و منجیل، به اسم نوسازی بسیاری از این بقعه‌ها تخریب و نقاشی‌هایی که میراث هنر این مرز و بوم بود، از بین رفت. اما نقاش این نگاره‌های مذهبی چه کسانی بودند؟ دکتر منوچهر ستوده، در جلد دوم کتاب «از آستارا تا اِستارباد»، به اجمال این نقاشان را معرفی کرده است. معروفترین آنها «آقاجان نقاش لاهیجانی» بود. ستوده که دهه ۴۰ از بناهای تاریخی گیلان بازدید کرده، تمام بقعه‌هایی که نقاشی داشت، معرفی کرده است. وی دراین باره می‌نویسد: نقاشی‌های زیر از استاد آقاجان نقاش باقی مانده است: نقاشی‌های بقعه آقا سید حسین در لیالستان در سال ۱۳۲۴ ه. ق، نقاشی‌های بقعه بارکوسرای لاهیجان در محرم ۱۳۳۰ ه. ق، نقاشی‌های بقعه بابوجان دره در سال ۱۳۳۵ ه. ق، نقاشی‌های بقعه کومس (کوپس) دیلمان در سال ۱۳۴۲ ه. ق، نقاشی‌های بقعه آقا سید علی در موتار محله نوبیجار در سال ۱۳۵۳ه. ق، نقاشی‌های بقعه سید حسین کیا در دهکده کیسم.
یک پژوهشگر نیز در معرفی این نقاش بنام دوره قاجار و نسبش می‌گوید: استاد «غلامحسین نقاش»، سرآمد نقاشان دوره قاجار در گیلان بود. معروفترین اثر نقاشی وی، مجموعه تاریخی «چهارپادشاهان» لاهیجان است که در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، توسط پسرش «مشهدی آقاجان نقاش» و با سرمایه حاجی سید نعمت الله توکلی، تاجر مشهور لاهیجان، مرمت شد. پسر دیگر این استاد، یعنی «ابراهیم» نیز دیوارنگاری را از پدرآموخت. غلامحسین نقاش در سال ۱۲۷۹ قمری چشم از جهان فرومی بندد و دو پسر وی یعنی آقاجان و ابراهیم راه پدر را دنبال می‌کنند.
علی امیری می‌افزاید: مشهدی آقاجان، یکی از پرکارترین نقاشان زیارتگاه‌های مذهبی شرق گیلان است. وی، در سال ۱۲۵۱ خورشیدی در خانه پدری در محله خمیرکلایه چشم به جهان گشود. هنرمند بودن پدر، باعث شد خیلی زود به هنر نقاشی روی آورد و الفبای نقاشی را فراگیرد. وی تا روزی که پدرش در قید حیات بود به شاگردی و دستیاری او مبادرت می ورزید. پس از فوت پدر، به اتفاق برادرش، ابراهیم، بسیاری از بقعه‌های شرق گیلان را نقاشی و یا مرمت می کند.
این کارشناس سازمان اسناد اضافه می‌کند: از جمله آثار ماندگار وی دیوارنگاری بقعه سید ابراهیم باباجان دره ییلاق کجید در شهرستان املش است که در سال ۱۳۳۵قمری (۱۲۹۶خورشیدی) به تصویر کشیده است. تصور می‌شود قدیمی‌ترین اثر خلق شده توسط وی مجموعه دیوارنگاره‌های بقعه آقا سید حسن روستای لیالستان (از توابع لاهیجان) باشد. در گوشه ای از این مجموعه تاریخ ۱۳۲۴ قمری آمده است. متاسفانه این مجموعه نیز یکی دو دهه قبل با هدف تجدید بنا تخریب شد. مشهدی آقاجان نقاش تا اواخر دوره رضاشاه حرفه نقاشی را دنبال کرد. از آخرین آثار وی دیوارنگاری بقعه آقا سید علی روستای متعلق محله از توابع رودبنه شهرستان لاهیجان است که با وجود آسیب جدی نقاشی‌ها خوشبختانه هنوز پابرجاست. مشهدی آقاجان نقاش در همه آثار خود برای نشان دادن نام صاحب اثر این عبارت را می‌نوشت: «عمل مشهدی آقاجان ولد استاد غلامحسین نقاش لاهیجانی» و در پایین این عبارت، سال نقاشی را نیز می‌آورد.
امیری درباره شهرت خانوادگی وی هم ادامه می‌دهد:« این هنرمند سرشناس در دوره رواج شناسنامه، نام خانوادگی «لون آمیز» را برای خود و برادرزاده‌اش مشهدی حسن بر می‌گزید. مشهدی آقاجان نقاش، به احترام پدرش هیچ گاه در امضاهای پای آثارش، خود را «استاد» قلمداد نکرد. وی روز هشتم بهمن ۱۳۱۹ خورشدی چشم از جهان فروبست و در صحن قدیم آرامستان آقا سید محمد یمنی لاهیجان به خاک سپرده شد. از وی دو دختر باقی ماند.
نظر شما