مسجد جامع گرگان یکی از مهم ترین آثار و بناهای تاریخی و مذهبی

به گزارش خبرگزاری شبستان از استان گلستان، مسجد جامع گرگان از بناهای تاریخی شهر گرگان است. این مسجد در کنار بازار اصلی نعلبندان این شهر قرار دارد. این مسجد در عصر سلجوقیان ساخته شده و دارای مناره های کروی است که روی آن کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد.

مسجد جامع گرگان واقع در بافت قدیم این شهر یکی از آثار و بناهای تاریخی و مذهبی است که در سده‌های پنجم و ششم یعنی اواسط دوره سلجوقی ساخته شده‌است.

این مسجد دارای یک حیاط مرکزی به فرم چهار ایوانی و چهار شبستان است که از تزیینات معماری خاص آن دوره نیز بهره می‌برد.

تزیینات معماری که در ساخت مسجد جامع گرگان بکار برده شده ترکیبی از آجر و کاشی، کاشی هفت رنگ و مناره آجری با خطوط کوفی مربوط به دوره سلجوقی است.

مساحت مسجد جامع گرگان که در بازار "نعلبندان" شهر گرگان واقع شده، حدود یک هزار و600 مترمربع است.

منابع تاریخی در مورد مسجد جامع شهر گرگان می‌نویسند که این مسجد در سال ‎ 814بنا شده‌است، اما بانی آن معلوم نیست.

گفته می‌شود بیشتر بنای امروز مسجد جامع گرگان مربوط به دوره صفویه بوده، که در در دوره‌های مختلف مرمت شده است.

حسین دباغ، کارشناس مرمت بناهای تاریخی میراث فرهنگی گلستان در این زمینه، گفت: در سال ‎ 85بخش هایی از ایوان غربی مسجد جامع گرگان مرمت شده است.
 

وی افزود: برداشت سنگ ازاره‌های داخل ایوان غربی و اندودهای آسیب دیده داخلی این ایوان از جمله اقدامات بوده است.
 

به گفته دباغ، اجرای کانال دفع رطوبت در داخل و خارج ایوان غربی، مرمت اندودهای داخلی و اجرای ازاره‌های آجری در دو طرف محراب مسجد از دیگر فعالیت های مرمتی در این بنای تاریخی و مذهبی می‌باشد.
 

همچنین مسجد جامع گرگان و شبستان های آن در دوره‌های مختلف تیموریان، صفویه و افشاریه مرمت، نوسازی و تعمیر شده‌است و هم‌اکنون تعدادی از سنگ- نوشته‌ها در ایوان غربی گواه این واقعیت است.
 

در یکی از این کتیبه‌ها آمده است: "تعمیر مسجد جامع از سوی محمدحسین خان قاجار بیگلر بیکی دارالمومنین استراباد در پادشاهی نادرشاه افشار به سال ‎ 1157هجری قمری".
 

همچنین در کتبیه دیگری مربوط به این سال آمده است: "وقف سه دانگ از حمام قاضی و مصرف وجه اجاره آن برای روشنایی مسجد جامع از سوی محمدحسین خان قاجار بیگلر بیکی استراباد و نیز تعمیر مجسد توسط حاجی قربان آقاناظر".

از آثار بجا مانده از دوران گذشته در مسجد جامع گرگان، دو لنگه در به همراه چهارچوب آن، منبر و ‎ 19سنگ‌نوشته است.

سنگ‌نوشته‌های این بنا در اندازه‌های مختلف بر دیوارهای غربی مسجد جامع گرگان نصب شده‌است و گفته می‌شود به دوره‌های حکمرانی قراقویونلو، صفویه، افشار و قاجاریه تعلق دارد.
 

این کتیبه‌ها شامل فرامین و احکام سلاطین و شاهان بوده و تعدادی نیز وقفنامه و سنگ نوشته تعمیر مسجد جامع است.
 

براساس منابع تاریخی این کتیبه‌ها بیانگر اهمیت ایالت استراباد قدیم برای حکومت های مرکزی ایران در دوره‌های مختلف بوده است.
 

همچنین از نظر بررسی تاریخی این سنگ‌نوشته‌ها اطلاعات جامعی را از اوضاع اجتماعی و اقتصادی آن دوران استرآباد و نیز اعتقادات مردم این منطقه ارایه می‌دهد.

از جمله بخش های حاشیه مسجد جامع گورستان قدیمی گرگان است که در دهه‌های گذشته از بین رفته به گونه‌ای که اکنون قسمتی از این گورستان در حاشیه غربی و جنوبی مسجد، ضمیمه بازار "نعلبندان" شده است.

همچنین بخش هایی از این گورستان که در قسمت شمالی و شرقی مسجدجامع گرگان واقع شده، به ترتیب در حدود سال های ‎ 35و ‎ 52شمسی، در زیر مدرسه عنصری و ساختمان کتابخانه مسجد جامع مدفون شده‌اند. چند سالی است که مدرسه عنصری تخریب شده و مکان این مدرسه برای احداث پارکینگ طبقاتی توسط شهرداری گرگان در نظر گرفته شده است.

بنابر نوشته‌هایی که در این زمینه وجود دارد، گورستان قدیمی مسجد جامع گرگان همزمان با بنای مسجد ایجاد شده و قرن ها کاربرد خود را حفظ کرده‌است و می‌توان در برش های دیواره، گورهایی را یافت.

از سوی دیگر یکی از عناصر اصلی فن مسجدسازی در معماری اسلامی که جلوه و زیبایی خاصی دارد ساختمان ماذنه یا گلدسته است.

ساختمان مناره در دوران مختلف در ایران از نظر فن معماری و تزیینات و نیز کاربرد مواد و مصالح ساختمانی متفاوت است.

از ویژگی های ساختمان مناره مساجد در شمال ایران گلدسته‌های بلند و مناره‌های کوتاه است که با توجه به آب و هوای مرطوب ساخته شده‌اند و به‌همین جهت ارتفاع آن کم و سقف آنها بزرگتر از حد معمول است.

مناره‌های مساجد مهم و امامزاده‌های گرگان، مازندران و گیلان، کم و بیش با اندکی تفاوت شبیه هم هستند.

مناره مسجد جامع گرگان، تنها قسمت باقیمانده از دوران سلجوقیان است که نوشته‌ای به متن کوفی و بنایی آجری دارد.

در قسمت بالای متن، نمای آجرکاری تزیینی زیبایی قرار گرفته است که به صورت نواری، گرداگرد مناره تکرار شده است.
 

همچنین قسمتی از مناره در ترکیب آجرکاری آن باز است و کار نوردهی به داخل مناره را انجام می‌دهد.
 

بر فراز مناره زیبای مسجد جامع گرگان، ماذنه‌ای به فرم چهارضلعی و با استفاده از کلافهای چوبی (سرخدار)، ایجاد شده است.
 

پوشش این ماذنه شیروانی است که با سفال انجام شده و به چهار سو نیز شیب دارد.
 

دباغ با اشاره به اینکه اجرای کف‌سازی بر روی کانال های دفع رطوبت نیز در راستای حفظ و مرمت این اثر گرانبها انجام شده است، از اجرای دیگر برنامه‌های مرمتی مسجد جامع گرگان تا پایان سال‌جاری خبر داد.

مسجد جامع گرگان ( ثبت آثار ملی به شماره 181 )

مسجد جامع گرگان فعلی ( استرآباد قدیم ) در بازار قدیمی نعلبندان در زمینی به مساحت 1600 مترمربع واقع شده است . مقدسی در سالهای 375 ه . ق می نویسد : " مسجد جامع استرآباد را دیدم که در بازار شهر واقع شده و نهری از جلوی آن جاری است ".

اگر به نوشته مقدسی استناد کنیم اصل این مسجد بیش از 1100 سال قدمت دارد. بعلاوه مولف کتاب تاریخ جرجان می نویسد : علی بن احمد بوکرد استرآبادی ( فوت 333 ه . ق ) نقل کرده که محمد بن خالد حنظلی رازی، کنیه اش ابو عبدالله و لقبش موید بود ، مسجد جامع استرآباد را بنا کرده و خودش اولین کسی بود که به مردم استرآباد فقه را بازگو می کرد.

اما بنای اصلی و فعلی مسجد متعلق به دوره سلجوقیان است، از جمله مناره قدیمی آن به سبک معماری دوران سلجوقی ساخته شده است. بعدها بنای مسجد در دوران تیمریان ، صفویان ( شاه عباس اول و شاه عباس دوم ) و افشاریه تعمیرات کلی داشته و از صورت و شکل اصلی خود خارج گردید.

قسمتی از بنای مسجد به سال 1323 ش در زلزله شدید منطقه گرگان تخریب و سپس بازسازی گردید ولی مناره فعلی مسجد به همان شکل و شمایل اصلی خود باقی مانده و دارای کتیبه ای به خط کوفی است.

مناره های دیگری هم به سبک مناره این مسجد در نقاط مختلف ایران موجود است از جمله در تاریکخانه دامغان ( 417 - 420 ه . ق ) - مسجد جامع سمنان ( 420 - 446 ) - مسجد میدان ساوه ( 453 ) - مسجد جامع کاشان ( 466 ) و چهل دختران اصفهان ( 501 ه . ق ). از مشخصات بارز سبک معماری این مناره ها نداشتن اختلاف پهنا بین پایه و قسمت فوقانی و تزئین آنها با آجر است.

حیاط مسجد 4 شبستان با وسعت 1000 متر مربع دارد که در چهار گوش حیاط آن واقع شده است . دو ایوان متعلق به عصر سلجوقیان ( 804 ه . ق ) در دو سوی شرق و غرب مسجد واقع است.

بر دیوارهای ایوان غربی سنگ نبشته های زیادی نصب گردیده که تعدادی از آنها فرامین حکام و پادشاهان زمان در ارتباط با شهر استرآباد است. یکی از سنگ ها متعلق به دوران ابوالمظفر جهان شاه می باشد و بر سنگ دیگر القاب حاکم آن زمان، ابوالغازی القاهر بهادر به سال 942 ه . ق حک شده است. ایوان شرقی در سال 1411 و ایوان غربی و شبستان جنوب غربی در سال 1412 ه . ق کاشی کاری هفت رنگ شده اند.

منبر قدیمی و تاریخی مسجد در ایوان غربی نگه داری می شود . بدنه راست منبر به علت اتصال با دیوار و در اثر رطوبت مدتها از بین رفته بود . در قاب چوبی منبر به خط ثلث این سطور حکاکی شده است: " قدتم فی ایام دولة السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم معین الدنیا و الدین ابوالقاسم بابربها در خلد الله تعالی ملکه و سلطانه بسعی الامیر الاعدل بانی مبانی الخیرات مظفر الدنیا و الدین بابا حسن ... عمت معدلته سنه 859 ".

از این متن چنین مستفاد می شود که ساختمان قسمتی از مسجد در زمان دولت میرزا ابوالقاسم بابر ( دوره تیموریان ) به سعی بابا حسن در سال 859 ه . ق ساخته شده است.
بر روی منبر دو تاریخ 895 و 1018 ه . ق نیز وجود دارد.

سنگ پشت منبر در سال 1157 ه . ق توسط حاج محمد رضا خادم مسجد حک گردیده است . بر سر در ورودی مسجد نبشته ای است که دلالت بر تعمیر ان در سال 1057 ه . ق دارد.

در پایین آن نیز چنین کنده شده : به دست بنده کمترین قطب الدین احمد بن ملا علی استرآبادی در تاریخ 15 شعبان 1018 . بر بدنه منبر بر چهارده معصوم حک شده است.
بر محراب مسجد تاریخ 1108 و وقفنامه ای متعلق به سال 1042 ه . ق در زمان خسرو خان حاکم استرآباد قرار دارد.

در زمان نادر شاه منبر و قسمتی از مسجد جامع توسط حاجی قربان آقا ، ناظر محمد حسین خان قاجار، حاکم وقت استرآباد مرمت شد.

ناگفته نماند که در داخل ایوان غربی مسجد، قدیمی ترین فرمان های نصب شده بر دیوار، متعلق به تاریخ 908 و آخرین آن متعلق به 1219 ه . ق می باشد.

عده ای معتقدند چون محراب مسجد به سوی شرق است احتمالا این مسجد برای مسلمانان سنی مذهب بنا گردیده است.

در سالهای اخیر شایع شده بود که بانیان مسجد هنگام ساختن بنا مقداری طلا زیر یکی از شبستانهای مسجد دفن کرده اند تا بعدها جهت تعمیرات از آن استفاده شود. مدتی بعد مقداری طلا در محوطه مسجد کشف و طبق صورت جلسه 8620 - 30 / 4 / 1339 صورت مجلس شد.

بنای اصلی مسجد جامع گرگان در محله نعل‌بندان این شهر واقع شده است. با توجه به وجود مناره آجری دوره سلجوقی بنای اولیه مسجد نیز به همان دوره تعلق دارد و در دوره‌های بعدی به طور گسترده بازسازی ، تعمیر و تزیین شده است.

در حال حاضر به غیر از مناره، اثر دیگری از بنای اولیه مسجد بر جای مانده‌ و بیش‌تر بازسازی‌ها در دوره تیموری، صفوی و دوره حاضر صورت گرفته است. بنای مسجد با طرح مربع مستطیل وسعتی حدود 1600 متر مربع را در بر می‌گیرد و شامل صحن وسیع مستطیل شکل، ایوان های خاوری و باختری، شبستان‌های چهار گوشه بنا، ورودی‌های شمالی و جنوبی، مناره دوره سلجوقی و کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی است.

مناره آجری بنا با طرح استوانه‌ای تزیین آجرکاری و کتیبه کوفی آجری دارد و قابل مقایسه با دیگر مناره‌های دوره سلجوقی است به نظر می‌رسد که بخش فوقانی منار ویران شده و به جای آن یک مأذنه چوبی در دوره‌های بعد جایگزین شده است.از آثار نفیس و تاریخی مسجد می‌توان به در و منبر چوبی منبت کاری شده و مزامین و سنگ نوشته‌های پادشاهان صفوی و افشاریه اشاره کرد. درب قدیمی و منبت مسجد کتیبه‌ها و کنده کاری‌های زیبایی دارد که برای نگه‌داری و حفاظت برداشته شده و به جای آن در جدیدی قرار داده شده است. منبر نفیس و تاریخی مسجد نیز دارای کتیبه‌هایی است که براساس متن آن‌ها این مسجد و منبر یک‌بار در سال 895 هـ.ق در زمان پادشاهی معین الدین ابوالقاسم بابر ـ حاکم هرات ـ توسط امیر بابا حسن ـ فرماندار استرآباد و بار دیگر در سال 1081 هـ.ق در زمان شاه عباس اول توسط قطب الدین احمد بن ملا علی استرآبادی و سرانجام به سال 1157 هـ.ق در زمان نادر شاه اشار توسط حاجی قربان آقا ـ ناظر محمد حسین خان قاجار بیگلربیگی استرآباد ـ تعمیر و بازسازی شده است . مزامین و وقف نامه‌های موجود در مسجد دارای تاریخ‌هایی از اوایل دوره صفوی تا اوایل دوره قاجاریه است و موضوعات مختلفی را شامل می‌شود.

در مسجد جامع گرگان یا استر آباد قدیم که در مرکز شهر گرگان و در بازار نعل بندان قرار دارد. یادگار ارزشمند معماران ترکمن بوده است.

روزنامه جام جام مورخه 11/12/84 در بخش ویژه نامه ی گلستان خود به نقل از اعتماد السطنه چنین آورده است این مسجد در سال 814 بنا شده است.

اما بانی آن معلوم نیست . از بعضی معماران استر آباد نیز چنین شنیده شده است که بانی مسجد جامع گرگان از اهل تسنن و از تراکمه معروف به طایفه ایمر بوده است. در کتاب ارزشمند تاریخ پنج هزار ساله گرگان و استر آباد اثر استاد اسد الله معطوفی محقق برجسته ی تاریخ نیز صراحتا به این امر اشاره شده است که این مسجد توسط ترکمن ها ساخته شده است. و این می تواند از جمله افتخارات ترکمن ها باشد علاوه بر آن می توان به افتخارات ترکمن ها باشد . علاوه بر آن می توان به نقش موثر ترکمن ها در تاریخ گرگان و دشت پی برد.

پایان پیام/