بازاری که بارانداز کالاهای تجاری کشور بود

خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ به روزهای پایانی سال نزدیک می‌شویم. مردم به استقبال بهار می‌روند، اگرچه فشارهای اقتصادی هر روز قدرت خرید شهروندان را کمتر می‌کند، ولی باز هم اصناف چشم به بازار شب عید دوخته‌اند. از راسته بازار بزرگ که وارد شوید، امکان ندارد شعرخوانی و ضرب آهنگ فروشندگان را نشنوید. به مسجد ولی عصر که نزدیک می‌شوید، بوی رشته خشکارهای تازه که در تشت‌های مسی سرخ می‌شود، هوش از سرتان می‌برد.

این روزها اگر در بازار رشت قدم بزنید، باز هم شور زندگی جاری است. بوی تند ماهی دودی، ماهی‌های تازه صید شده، عطر سبزی‌های محلی و چاشنی‌هایی همچون رب انار، ازگیل و آلوچه در راسته ماهی فروشان پیچیده است. ماهی‌هایی که توسط فروشندگان پاک می‌شود، به سرخ آبی خیره می‌شوم که به فاضلاب‌های میانه بازار هدایت می‌شود. هرچند چندسال پیش راسته ماهی فروشان برای بهداشت سنگفرش شد، ولی همه راسته‌های بازار رشت سنگفرش نیست.

با این حال منابع تاریخی را که بررسی می‌کنم، می‌بینم در دوره قاجار تمام بازار رشت سنگفرش بود. بازاری که اکنون کم رونق از سال های پیش است، روزگاری مهمترین بازار کشور بود. برخلاف امروز که فروشگاه‌ها و مغازه‌های متعدد در سراسر شهر رشت پراکنده هستند، در دوره قاجار بازار رشت مجموعه‌ای به‌هم پیوسته و متمرکز بود و خود یکی از محلات شش گانه این شهر را تشکیل می‌داد. بنا برگزارش‌های لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، این بازار شامل راسته‌ای مرکب از ۳یا چهار کوچه تنگ و موازی هم بود که با کوچه‌های دیگری که به طور عمودی آن‌ها را قطع کرده بود، بهم مربوط می‌شد و دروازه‌های چندین کاروانسرا به آنها باز می‌شد. کاروانسراها هم از یک صحن نسبتا بزرگ مستطیلی و تعدادی دکان‌های نزدیک به هم و انبارهایی که در چهار جانب آن قرار داشت، تشکیل شده بود و درب کاروانسراها شب هنگام بسته می شد.

هم او می‌نویسد؛ در آن زمان تمام بازار رشت سنگفرش بود و همچون حالا و برخلاف بازارهای سایر نقاط کشور مسقف نبود و تنها از هر سمت سایبان ها و طارم هایی ساخته شده بود که از عابران در برابر باران و آفتاب محافظت می‌کرد.

امروز بازار قدیمی رشت، با همان ساختار کلی، در یک مساحت ۲۳هکتاری و به شکل ذوذنقه پابرجاست. ولی کاروانسراها دیگر آن رونق گذشته را ندارد. بازاری که در دوره صفویه و قاجار مهمترین بارانداز کالاهای تجاری کشور و مکانی برای صادرات کالا به اروپا بود، حالا کم فروغ شده است و کاروانسراها نیز ساختار خود را تغییر داده اند. در بافت بازار، ۲۰کاروانسرا بود که اکنون تنها هفت کاروانسرا باقی مانده است. اگرچه این هفت کاروانسرا توسط اداره کل میراث فرهنگی گیلان، در فهرست آثار ملی ثبت شده است، ولی مالکان، ساختار معماری آن را خیلی تغییر داده اند و عملا می‌توان گفت سردر این کاروانسراها و طاقی های بلندش حفظ شده است.

«تعداد دکان های شهر در دوره مشروطه حدود ۳هزار و ۳۰۰ باب بود و معمولا هر دکان به وسیله پرده‌ای که از سقف آن آویخته می‌شد به دو قسمت تقسیم می‌گردید که مال التجاره را در پشت آن قرار می‌دادند و تنها نمونه‌هایی از کالا را در جلو پیشخوان و دکان یا روی تخته یا میز می‌چیدند تا در معرض دید مشتریان قرار گیرد و بازرگانان، خود بر روی حصیر یا قالی که بر پیشخوان دکان گسترده می شد، می نشستند و چپق دود می کردند و با همکاران در مورد امور بازرگانی و سیاسی گفتگومی کردند. و در انتظار مشتریان می نشستند.» (رابینو ولایت دارامرز ص ۷۵)

به گفته هومن یوسفدهی، پژوهشگر تاریخ، «در راسته ها و کاروانسراهای بازار، همه نوع مایحتاج مردم و نیز محصولات عمده گیلان نظیر برنج، ابریشم، توتون، چای، کنف، زیتون، گندم ، جو، ذرت، مرکبات و نظایر آن خرید و فروش می‌شد. این شهر بر سر راه اروپا قرار داشت و هرکس قصد سفر بدان نواحی را داشت، ناگزیر به عبور و توقف در رشت بود. در نتیجه بازار رشت نیز در درجه اول اهمیت قرار داشت و محل داد و ستد کالاهای وارداتی و صادراتی خصوصا پیله و ابریشم، برنج، قند، شکر و قماش و ظروف و صنایع دستی بود. این امر حاکی از اهمیت بسیار زیاد و جایگاه ویژه بازار رشت در گیلان و حتی ایران است.»

به‌عنوان نمونه؛ از کاروانسرای ملک، برنج به روسیه صادر می‌شد و ابریشم تولید گیلان از این کاروانسرا به شهرهای یزد و کاشان فرستاده می‌شد. کاروانسرهای طاقی بزرگ و کوچک در امتداد هم قرار گرفته و با یک راهرو بهم متصل می‌شود. این دو کاروانسرا در گذشه مرکز تجاری فروش انواع خشکبار به‌ویژه برنج بود.ولی اکنون بیشتر سرای پوشاک شده است. در کاروانسرای چینیچیان، بلورجات تولید شده توسط برادران چینیچیان بفروش می رفت. کاروانسرای سعادت، گلشن و محتشم، دیگر کاروانسراهای مهم رشت است که اکنون بیشتر نقش انبار کالا را دارند. و من در پیاده روی در راسته بازارهای رشت و کاروانسراها به این می اندیشم که با کاهش شدید تولید برنج و افول صنعت نوغانداری و از بین رفتن تولید کنف در گیلان، آیا بازار رشت باز هم می تواند یکی از قطب های اقتصادی کشور شود؟