به گزارش خبرنگار شهرستان‌های استان تهران خبرگزاری شبستان یکی از بایسته‌های زندگی اجتماعی، تربیت فرزندان است؛ زیرا ایجاد خانواده متعادل، به این امر بستگی دارد. از این رو، تعلیم و تربیت فرزندان، همواره از دغدغه‌های والدین بوده است. پیش از آن که سقراط را محاکمه کنند، از وی پرسیدند: بزرگترین آرزویی که در دل داری، چیست؟ پاسخ داد: «بزرگترین آرزوی من، این است که به بالاترین مکان آتن صعود کنم و با صدای بلند به مردم بگویم: ای دوستان! چرا با این حرص و ولع، بهترین و عزیزترین سال‌های زندگی خود را به جمع‌آوری ثروت و سیم و طلا می‌گذرانید؛ در حالی که آن‌گونه که باید و شاید، در تعلیم و تربیت اطفال‌تان که مجبور خواهید شد ثروت خود را برای آنها باقی بگذارید، همت نمی‌گمارید؟».
در این میان تربیت معنوی فرزندان اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا زمینه قرب الهی و تکامل فرزندان را فراهم می‌کند؛ فرزندانی که عطیه الهی و گلی از گل‌های بهشت هستند.
امام سجاد(علیه السلام) درباره تربیت فرزند چنین فرموده است «حقّ فرزندت بر تو این است که بدانی او از توست و در نیک و بد زندگی و خیر و شرش، وابسته به تو است و آگاه باشی که در حوزه سرپرستی وی، مسئول ادب و تربیت سالم او هستی و وظیفه داری که او را به پروردگارش راهنمایی کنی و در اطاعت از فرمان‌های الهی یاری‌اش نمایی.»
راه‌های تربیت فرزندان
برای تربیت فرزندان راه‌های متعدد وجود دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. انتخاب همسر شایسته
یکی از نکته‌های مهمی که در اسلام درباره تربیت فرزند آمده، توجه به همسرگزینی است؛ فردی که در آستانه ازدواج قرار دارد، به این نکته بیاندیشد همسرش مادر یا پدر فرزندی است که قرار است در دامان آنها پرورش یابد و خصوصیات اخلاقی و اعتقادات او نقش مهمی در تربیت فرزندان آینده خواهد داشت. امروزه یکی از مشکلات جامعه توجه به امور دنیوی مانند زیبایی، تحصیلات و شرایط اقتصادی و بی‌توجهی به اخلاق و ایمان در انتخاب همسر است؛ در حالی که ارزش‌ها و روحیات و اخلاقیات پدر و مادر ـ چه مثبت و چه منفی ـ به فرزندان منتقل می‌شود. از این رو طهارت والدین حتی قبل از تولد فرزند نقش به سزایی در تربیت کودک دارد؛ چنانکه در زیارت امام حسین(علیه السلام) از عوامل مهم پرورش تربیت حضرت، طهارت خانوادگی بیان شده است «أَشْهَدُ أَنَّكَ كُنْتَ نُوراً فِيالْأَصْلَابِ الشَّامِخَةِ وَ الْأَرْحَامِ الْمُطَهَّرَةِ لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجَاهِلِيَّةُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تَلْبِسْكَ مِنْ مُدْلَهِمَّاتِ ثِيَابِهَا؛ گواهی می‌دهم که تو نوری بودی در صلب‌های با رفعت و رحم‌های پاکیزه، جاهلیت با ناپاکی‌هایش، آلوده‌ات نکرد و از جامه‌های تیره و تارش به تو نپوشاند.»
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «حُسْنُ الْأَخْلَاقِ بُرْهَانُ كَرَمِ الْأَعْرَاقِ؛ سجایای اخلاقی، دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشه خانوادگی است».
۲. انتخاب نام نیکو
نام کودک از اولین نکاتی است که در فهم لطیف و حساس کودک راه می‌یابد و وسیله‌ای برای توجه به شخصیت طفل خواهد بود. در روایات وارد شده که برای فرزندان نام‌های نیکو انتخاب کنید و بهترین نام‌ها آن است که نشانه بندگی پروردگار و یادآور فضایل و مکارم اخلاقی باشد. امام کاظم(علیه السلام) فرمود: «أَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ أَنْ یُسَمِّیَهُ بِاسْمٍ حَسَن؛ نخستین نیکى انسان به فرزندش نام زیبا و نیکویى است که به او مى‌نهد. براى فرزندانتان نام نیکو انتخاب کنید.»
همسر شهید مصطفی طالبی در خصوص نامگذاری فرزندشان می‌گوید: چند روزی بود برای معالجه او را به آلمان فرستاده بودند. آن زمان فرزند دوم‌مان را باردار بودم. تا هفت ماهگی کسی به غیر از مصطفی اطلاعی نداشت. در نامه‌هایی که برایم می‌فرستاد، دائماً احوال من و فرزندمان را می‌پرسید. در یکی از نامه‌ها از من خواسته بود که اگر فرزندمان پسر شد، نام او را علی و اگر دختر شد نام او را محیا بگذارم. کلمه محیا را از این فراز زیارت عاشورا که «اللهُمَ اجعَل مَحیایَ مَحیا محمدٍ و آلِ محمدٍ و مَماتی مَماتَ محمدٍ و آلِ محمد» با هم انتخاب کرده بودیم. اینکه در آن شرایط جسمی و از آن فاصله، اینقدر احساس مسئولیت می‌کرد، برایم خوش‌آیند بود.
۳. اجرای سنت‌های اسلامی
علاوه بر وراثت، باید به توصیه‌های اسلام برای فرزندآوری توجه جدی شود، مانند توجه به زمان و مکان انعقاد نطفه و تأثیر لقمه حلال در سرنوشت فرزند. این توصیه‌ها ممکن است تأثیر ناگوار جسمی یا روحی بر فرزند به جا بگذارد:
علم و حکمت زاید از لقمه حلال عشق و رقت آید از لقمه حلال
مراقبت‌های مادر در دوران بارداری نیز از جمله امور مادی و معنوی است که می‌تواند بر فرزند تأثیر بگذارد. از جمله اقدامات تربیتی برای آماده‌سازی کودک و گرایش به معنویت و عبادات، به ویژه نماز، شیر دادن به کودک در حال داشتن وضو است، وضو به عنوان مقدمه نماز، نه تنها موجب تطهیر جسم از آلودگی‌ها می‌شود، بلکه تطهیر روح را نیز در بر می‌گیرد. درباره آیت‌الله شیخ جعفر شوشتری نقل شده است: از مادرش پرسیدند به داشتن چنین فرزندی دلخوشی؟ گفت: نه! گفتند: چرا؟ گفت: در مدت دو سال من برای یک‌بار هم او را بدون وضو و طهارت شیر ندادم و در آغوش نگرفتم. آرزویم این بود که او هم‌چون جعفر صادق(علیه السلام) شود، ولی جعفر شوشتری شد.
در اینجا به دو نمونه از سنت‌های اسلامی اشاره می‌شود:
الف) عقیقه
یکی از سنت‌های اسلامی عقیقه در هنگام ولادت فرزند است که علاوه بر ایجاد فضای معنوی، فقرا نیز در شادی خانواده سهیم می‌شوند و دعای خیر آنها باعث سلامتی، معنویت و نزول رحمت الهی می‌شود. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «كُلُ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌ بِعَقِیقَتِهِ؛ هر نوزادى در گرو عقیقه‌اش نهاده شده است». اما متأسفانه گاهی این سنت‌های الهی جای خود را به جشن‌های تجملاتی می‌دهد که فضایی برای چشم و هم‌چشمی و رقابت و اسراف بین خانواده‌ه است که نه تنها افراد مستمند جامعه سهمی از آن ندارند، بلکه گاهی با صرف هزینه‌های بسیار و فشار اقتصادی، ناراحتی‌هایی هم ایجاد می‌شود.
ب) گفتن اذان و اقامه در گوش کودک
یکی دیگر از سنت‌های اسلامی در هنگام ولادت فرزندان، گفتن اذان و اقامه در گوش کودک برای آشنایی نوزاد با آوای توحید و نبوت در لحظات اولیه تولد است. روح کودک به منزله صفحه پاکی است که این جملات در آن نقش می‌بندد و او را در مسیر هدایت آماده‌تر می‌سازد. روان‌شناسان ثابت کرده‌اند روح انسان در کودکی بسیار گیراتر و نقش‌پذیرتر است و آنچه در ذهن نقش می‌بندد آثار آن در دوره بزرگسالی به سختی از ذهن پاک می‌شود؛ چنانکه رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «مَنْ تَعَلَّمَ فِي شَبَابِهِ كَانَ بِمَنْزِلَةِالرَّسْمِ فِي الْحَجَر؛ آموخته‌های دوران جوانی مانند نقشی است که بر سنگ حجّاری شده باشد». امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هنگامی که حسین(ع) به دنیا آمد، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، آن نوزاد مبارک را در آغوش گرفت و در گوش راستش نوای توحیدی اذان را زمزمه کرد و گوش چپ‌اش را با نغمه دلنواز اقامه آشنا کرد».
ابن قیم جوزی می‌گوید: سرّ اذان و اقامه در گوش نوزاد این است که اولین آهنگی که به گوش انسان می‌رسد، کلماتی باشد که دربردارنده عظمت و کبریایی خدا و شهادتین است و انسان به هنگام تولد، با شعار اسلام آشنا می‌شود و به هنگام مرگ با زمزمه کلمه توحید، دنیا را وداع می‌کند. قطعاً آنچه گوش می‌شنود و آنچه زبان زمزمه می‌کند، بر دل و جان اثر می‌گذارد. وانگهی، شیطان از شنیدن آهنگ اذان گریزان است و از نوزاد دور می‌شود. به علاوه، اذان و اقامه در گوش نوزاد اثر تربیتی دارد و طفل آمادگی پیدا می‌کند تا در جادة توحید گام بزند و از انحراف به چپ و راست خودداری کند. آنچه در گوش طفل زمزمه می‌شود، مطابق فطرت توحیدی و الهی او است و طفل با تمام هستی‌اش با آن همآهنگ است.
نوشته‌اند: روزی «آندره مالرو» ادیب مشهور، درباره تعلیم و تربیت و اهمیت فوق‌العاده آن برای مردم سخنرانی مفصلی ایراد کرد که سخت مورد توجه قرار گرفت. وقتی نطق او پایان یافت، زنی از میان جمعیت پیش رفت و گفت: جناب مالرو! بنده از چه زمانی می‌توانم تعلیم و تربیت فرزندم را شروع کنم؟
مالرو، مؤدبانه پرسید: بچه شما کی متولّد می‌شود، خانم؟
زن با شگفتی جواب داد: کی متولّد می‌شود؟ عجب، کودک من الان چهار سال دارد، آقا!
در این هنگام مالرو فریاد زد: چهار سال؟! ای داد و هزار افسوس! بانوی عزیز، شما هم‌اکنون بهترین سال‌های عمر آن طفل بیچاره را هدر داده‌اید!
۴. مهر ورزی به کودکان
یکی از نیاز‌های اساسی کودک محبت است. کودک همیشه به دنبال کانون گرم و اطمینان‌بخشی است تا حس محبت‌جویی خود را ارضا کند. عدم توجه والدین به این نیاز باعث ایجاد کمبود‌ها و مشکلات روانی و حتی نقص جسمانی خواهد شد. یکی از روان‌شناسان می‌نویسد: چنانچه کودک در اولین سال‌های زندگی خود از محبت محروم بماند، هسته اصلی و اساسی عصبیت و بیماری‌های روانی در وی تکوین می‌یابد و بعد‌ها در بزرگسالی منشأ بسیاری از درگیری‌های عاطفی و اضطراب عمیق در او می‌شود. در روایات نیز بر این امر تأکید شده است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «أَحِبُّوا الصِّبْيَانَ وَ ارْحَمُوهُمْ...؛کودکان را دوست بدارید و به آنها مهربانی کنید...». امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إِنَ اللَّهَ لَيَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه؛ بدون تردید، خدا بر بنده خود به دلیل شدّت محبّت به فرزندش، رحم می‌کند».
بسیاری از نابهنجاری‌های اجتماعی و بزهکاری‌های افراد در بزرگسالی ریشه درخلأ عاطفی در دوران کودکی دارد و بیشترین امری که می‌تواند از نظر روانی میل کودک به محبت را تأمین کند، آغوش گرم مادر است. بر این اساس مادران بیشترین تأثیر را در ثبات و سلامت شخصیت کودکان برعهده دارند، از این رو حضرت زهرا(س) به سفارش پیامبر(صلی الله علیه و آله) بچه‌ها را دسته گل می‌دانست: «الْوَلَدُ رَيْحَانَةٌ وَ رَيْحَانَتَايَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ».حضرت زهرا(س) رسیدگی و محبت به فرزندانش را بر هر کار دیگری مقدم می‌داشت. سلمان می‌گوید: روزی فاطمه(س) را دیدم که مشغول آسیاب بود، در این هنگام، فرزندش حسین(علیه السلام) گریه می‌کرد و بیتاب بود. عرض کردم برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟ ایشان فرمود: من به آرام کردن فرزندم اولی هستم، شما آسیاب را بچرخانید.
شهید علی بینانیز با معیار قرار دادن دوستی و محبت اهل‌بیت، فرزندانش را نامگذاری کرده بود. همسر ایشان در این باره می‌گوید: لحظاتی قبل از به دنیا آمدن فرزندمان، علی داشت سوره مریم را تلاوت می‌کرد. وقتی به دنیا آمد، در گوشش اذان و اقامه خواند. بعد هم گفت: «زینب خانم! قدمت مبارک باشد». مادرم گفت: «اسم زینب را برایش انتخاب نکنید؛ چون غصه برادرش را می‌خورد و مصیبت می‌بیند»؛ اما علی گفت: «مادر جان! زینب یعنی صبر، مقاومت و ایثار. همین اسم باشد». بعد هم به من گفت: «باید طوری تربیتش کنی که بتواند رسالت زینب کربلا را به دوش بکشد.»
۵. پرورش روحيه عبادي در کودکان
یکی از محور‌های اساسی در تربیت فرزند، توجه به ادای تکالیف الهی و عبادی است. فطرت کودک بر اساس خداپرستی است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْ‌ها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ». خداوند صفت خداپرستی را در کودک قرار داده است. پرورش این امر بر عهده والدین است و اگر آنها در این امر مسامحه نمایند سرشت پاک فرزندانشان را آلوده و منحرف می‌کنند. اما به طور یقین فردی که در کودکی با خضوع و خشوع در برابر خداوند آشنا شود و حلاوت و شیرینی عبادت را بچشد، در جوانی جذب دیگر مکاتب نمی‌شود؛ از این رو خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها؛ خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام دادن آن شکیبا باش». در روایتی می‌خوانیم: وقتی که این آیه نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) هر روز وقت نماز درِ خانه امیرمؤمنان(ع) و فاطمه زهرا(س) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می‌ایستاد و پس از سلام می‌فرمود: «الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ يَرْحَمُكُمُ اللَّهُ». پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا زمانی که در قید حیات بودند، این عمل را انجام می‌دادند.
۶. بازی و ایجاد تحرک در کودک
بازی‌های کودکانه که به نظر بی‌هدف و وقت‌گذرانی است در حقیقت نوعی تمرین و آموزش زندگی است. بازی کردن در اجتماعی شدن و همانندسازی کودک با محیط، نقش مهمی دارد و به او کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی را بیاموزد و آنها را به کار گیرد. همچنین بازی باعث پرورش نیروی خلاقیت و ابتکار کودک می‌شود. پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «مَنْ كَانَ عِنْدَهُ صَبِيٌ فَلْيَتَصَابَ لَهُ؛ کسی که نزد او کودکی است باید به حالت کودک در آید (با او همبازی شود). پیامبر(صلی الله علیه و آله) با این کلام ارزش و اهمیت بازی با کودکان را خاطرنشان می‌سازد تا والدین علاوه بر اینکه از بازی‌ها و شیطنت‌های کودکان خود ناراحت و ناامید نشوند بلکه با آنان همراهی کنند:
چون که با کودک سر و کارم فتاد پس زبان کودکان باید گشاد
بازی با کودکان باعث نشاط و شادی کودک، رشد استعداد‌ها و تلطیف احساسات او می‌شود و والدین می‌توانند در ضمن بازی با کودک نکات اخلاقی و امور معنوی را به او بیاموزند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) با فرزندان فاطمه(س) همبازی می‌شد. در روایت آمده است: «روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با دست و پا راه می‌رفت و حسن و حسین بر پشت آن حضرت سوار بودند و حضرت به آنان می‌فرمود: بهترین مرکب، مرکب شماست و شما بهترین سوار هستید».
بهر طفل نو پدر تیتی کند گرچه عقلش هندسه گیتی کند
البته نوع بازی‌ها با شرایط زمانی افراد شاید تغییر کند؛ اما اصل و پایه بر اساس آموزش‌های صحیح باید باشد. بسیاری از کودکان در اثر غفلت والدین امروز به سراغ بازی‌های رایانه‌ای می‌روند که طراحی و ساخت آنها به دست کشورهای غربی و رواج افکاری مانند خشونت و گاه تمسخر فرهنگ‌های بومی و اسلامی است. اگر امروزه برخی نوجوانان تمایلی به حضور در مراسم مذهبی و امور معنوی ندارند، ریشه آن در دوران کودکی و غفلت والدین است. فرزند شهید ابراهیم شجیعی می‌گوید: آن روز که از مدرسه به منزل برگشتم، دیدم بابا تازه از راه رسیده. با همان حال خستگی می‌دود و خواهر‌هایم به دنبال او می‌دوند. من هم کیفم را انداختم گوشه اتاق و شروع به دویدن کردم. بعد از چند دقیقه بابا را گرفتیم؛ مثل اینکه بابا تربچه را از دست دختر‌ها قاپیده بود و آنها هم به دنبال گرفتن آن دنبال پدر می‌دویدند. به محض اینکه به طرف دست پدر حمله‌ور شدیم، تربچه را انداخت داخل دهانش و خورد. خنده و داد و هیاهو همه خانه را گرفته بود. بابا، با این کار‌هایش همه دلتنگی‌هایمان را جبران می‌کرد.
۷. پایبندی والدين به امور معنوی
یکی از راه‌های مهم تربیت معنوی فرزندان پایبندی والدین به عبادات و معنویت است؛ یعنی هرچه خانواده به‌ویژه والدین در اجرای عبادات تقید داشته باشند، فرزندانشان نیز چنین خواهند بود. برخی متخصصان علوم تربیتی می‌نویسند: توجه والدین به عبادات، نقش ویژه و مؤثری در تربیت دینی فرزندان دارد. تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از بزرگسالان که نسبت به عبادات، از خود سستی نشان می‌دهند، بی‌اعتقاد به دین و تکالیف دینی نیستند؛ اما به جهت بی‌توجهی و یا عدم تقید والدین نسبت به انجام{دادن} به‌موقع تکالیف دینی و عبادی است. از سوی دیگر فرزندان با مشاهده صحنه‌های عبادت والدین از آن تأثیر می‌پذیرند؛ زیرا تجربه، تفکر و تعلیم وسایلی هستند که به انسان قدرت تشخیص می‌دهد.
در جایی دیگر آمده است: اگر عبادت، به‌ویژه اقامه نماز در معرض دید و مشاهده کودک انجام گیرد، اثر تربیتی و سازنده‌ای را به دنبال دارد. افزون بر تأثیر روحی و روانی، موجب تشویق و ترغیب کودک به یادگیری و انجام{دادن} آن عمل عبادی نیز خواهد شد. کودکان اولین و بهترین درس دین‌داری و ارتباط معنوی با خدا را در محیط خانه از طریق مشاهده عملکرد والدین به ارث می‌برند.
انتهای پیام
نظر شما