تولیدات فرهنگی بر مبنای یافته های باستان شناسی گیلان

خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ چه زیبا نوازندگان سفالین املش رنگ و طرح جدید پیدا کرده اند. مردهایی با موهای بلند و مجعد، یکی دف میزند و دیگری نی‌لبک را به صدا در می‌آورد. انگار چوپانان املش، همان را می‌نوازند که هزاران سال پیش نیاکانشان می‌شناختند. هیولای دو سر با بال‌های افسانه‌ای اش، دو بزکوهی را گرفته و نعره می‌کشد و این یکی از نقش‌هایی است که در جام زرین مارلیک می‌بینیم منتها با رنگ و لعاب جدید. جامی که سال ۱۳۴۲ خورشیدی از چراغعلی تپه مارلیک کشف شد.

شیر بالدار با سر انسان و تصویری همچون خورشید بر رانش قوچی با دم ماهی و هزار نقش اساطیری بر ظروفی که حاصل کشفیات باستان شناسی است. ظروفی که از گوردخمه‌های گیلان و از عمق هزاران سال پیش از خاک بیرون آمده است. از تپه‌های تاریخی همچون مارلیک، عمارلو، روستای رشی در شهرستان رودبار و یا در ارتفاعات املش و سایت باستان شناسی لیارسنگ بن. اما فقط یافته‌های باستان شناسی نیست. نشاکاری سنتی، لباس‌های اقوام مختلف گیلان و حتی نوع معماری خانه‌های روستایی گیلان، هرکدام دست مایه خلاقیت جدید شده است. تمام این تصاویر می‌تواند ایده‌ای خلاقانه باشد برای تولیدات فرهنگی. از پویانمایی گرفته، تا طراحی مد ولباس و پوسترهای همایش‌های علمی و تاریخی.

حالا جوانی ۲۱ساله، نقوش بجامانده از «جام زراندود رشی» را با یک ایده خلاقانه کابردی کرده است. این نقوش را با رنگ‌های جدید، بر ظروف کاربردی امروزی کار کرده است. لیوان‌هایی که «مهدی علی اکبری» طراحی کرده، در روز جهانی موزه و میراث فرهنگی و همزمان با رونمایی از جام زراندود رشی در معرض دید عموم قرار گرفته است و کسانیکه این روزها از جام رشی و دیگر ظروف سیمین دوره ساسانی در موزه باستان شناسی رشت دیدن می‌کنند، با دیدن ماگ‌های طراحی شده بر مبنای نقوش جام رشی، به این می‌اندیشند که می‌توان با طرح‌ها و نقوش بجامانده از کشفیات باستان شناسی، هویت‌های فرهنگی را بازتولید کرد.

«مهدی علی اکبری» در گفتگو با خبرگزاری شبستان در این باره می‌گوید: یک سال است با نرم افزاری که قابل نصب بر روی تلفن همراه است، طراحی دیجیتال انجام می‌دهم. این طراحی‌ها بر مبنای نقوش بجامانده از جام‌های زرین مارلیک گیلان، جام زراندود رشی، جام زرین لاماسو کشف شده در منطقه عمارلو گیلان و نقوش دیگر بجامانده از ظروف باستان شناسی گیلان صورت گرفته است.

وی که از کودکی علاقمند به نقاشی و طراحی بوده، حالا با راهنمایی یک باستان شناس، به استعدادش جهت بخشیده است. علی اکبری اضافه می‌کند: همیشه به فرهنگ و تاریخ گیلان علاقه داشتم و در این زمینه مطالعه می‌کردم. به‌نظر من فرهنگ گیلان آنقدر غنی هست که بتوان از جنبه‌های مختلف آن را بررسی و بازتولید کرد.

دیدن جام‌های زرین مارلیک و شیوه کار هنرمندان آن دوره از یک سو و نقوشی که با دقت با تمام جزئیات کار شده، مرا جذب می‌کند و همیشه دوست داشتم این نقوش را نقاشی کنم و یا به شکل امروزی کاربردی نمایم. بنابراین با راهنمایی‌های «میثم نوائیان» که به‌عنوان یک باستان شناس خبره در موزه رشت کار می‌کند، نقوش جام زراندود رشی را که در سال ۱۳۶۹ در روستای رشی در شهرستان رودبار کشف شد، روی لیوان طراحی کردم و با کمک ایشان در روز رونمایی از جام رشی، از ماگ‌های طراحی شده بر مبنای جام رشی، در موزه رشت، این ماگ‌ها هم مورد استقبال و توجه قرار گرفت.

علی اکبری می‌گوید: جام رشی ۳۰سال از وطن خود دور بوده است. بنابراین خیلی‌ها این جام را نه دیده و نه می‌شناختند. نقوش بجامانده در این جام، هرکدام حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. در مجموع نقوش اساطیری، هرکدام سبمل و نمادی دارد که یک دنیا حرف برای گفتن دارد. حتی تعداد هر نقش یک مفهوم دارد. نقوش حیوانات اساطیری در بیشتر ظروف بجامانده از دوره ساسانی دیده می‌شود و البته این نقوش تاثیر بجامانده از هنر دوره هخامنشی بر دوره ساسانی است.  در این جام، چهار نقش ترکیبی از چهار موجود افسانه‌ای را حول یک محور دایره‌ای شکل می‌بینیم. تکرار چهار، نشان دهنده چهار فصل سال است. نقش قوچ با دم ماهی، نشان می‌دهد مردم آن زمان به علم نجوم آگاهی داشتند و آسمان و شب و تغییر روز و شب و فصول را می‌شناختند.

وی درباره ماهیت دیگر نقوش یافته‌های باستان شناسی گیلان هم می‌گوید: در بیشتر نقوش برجای مانده در جام‌های مارلیک و عمارلو، حیوانات بالداری را می‌بینیم که بخشی از سر آنها تمثال انسانی دارد. وجود بال بر بدن این حیوانات، نماد ایزدی و قدرت و محافظت دارد. چهار موجود بالدار شیر، اسب، بزکوهی و قوچ با فرم بدن ماهی حول مرکز جام رشی و در یک محور تکرار شده است. این جانوران در فرهنگ و تاریخ سرزمین ایران به لحاظ نوع اقلیم، سمبل قدرت است و همچنین حیات وحش غنی منطقه گیلان را نشان می‌دهد و از این منظر بسیار حائز اهمیت است.

علی اکبری طرح‌های زیادی در ذهن دارد که می‌تواند بر اساس نقوش بجامانده از یافته‌های باستان شناسی گیلان، آنها را بازتولید کرد. نوع پوشش سنتی اقوام مختلف گیلان، بجارکاری سنتی و حتی چهره‌های هویت ساز همچون کوچک جنگلی، هرکدام دست مایه بازتولید جدید است. قطعا حمایت از این تولیدات فرهنگی می‌تواند انگیزه و امید بیشتر به جوانی بدهد که در پیج اینستاگرام خود روزانه تصاویری از این نقوش، مفهوم و محل کشف آن را برای علاقمندان منتشر می‌کند. نقوشی که طرح‌های دجیتالی و رنگی شده‌اش را هم می‌توان دید و لذت برد از تاریخی که قرن‌ها در دل خاک گیلان خفته بود و حالا آرام آرام بازتولید می‌شود و دیدن هرکدام از این نقوش و تفسیر معنا و مفهوم آن، غروری وصف ناپذیر برای بیننده ایجاد می‌کند.