خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛زهرا مهرور: امروز ۲۵ شوال سالروز شهادت جانسوز ششمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام جعفر صادق(ع) است. نقش امام جعفر صادق (ع) در گسترش اسلام و مکتب پربار تشیع استثنایی است و از این جهت ایشان به عنوان رئیس مذهب جعفری معرفی شده است. گرچه هر کدام از امامان جایگاه خاص خودشان را دارند اما امام صادق(ع) از ویژگی خاصی برخوردار هستند که همچنان جوامع اسلامی و شیعی از دریای علم و معرفت و اخلاق و فضیلت و باورهای استثنایی آن حضرت بهره‌مند هستند.
پرداختن به تمام اندیشه های شخصیتی چون امام صادق(ع) که جامع تمام علوم است از حوصله این گفتگو خارج است. آنچه ما در مقام بیان آن هستیم، بیان برخی از اندیشه امام صادق(ع)، متناسب با نیازهای زمان است. با اندک تأملی در شرایط موجود جامعه و گوش‌سپردن به دغدغه‌ها و گلایه‌های مردم در کنار اشارات بلیغی که چند سال است از رهنمودهای حکیمانه رهبر معظم انقلاب تراوش می‌کند، درمی‌یابیم که امروزه «اقتصاد» به اولویت اول جامعه ما مبدّل شده و مردم و دولت ما درگیر یک جنگ اقتصادی تمام عیارند که از درون و بیرون کشور ما را مورد هجمه قرار داده است.
در چنین وضعیتی تمسک به آموزه‌های نجات‌بخش اسلام در عرصه اقتصاد نسخه یکتای بیرون‌رفت از تنگناها و ناملایمات اقتصادی است. سالروز شهادت امام صادق(ع) بهانه‌ای به دست می‌دهد که با خوشه‌چینی از سیره و اندیشه اقتصادی رئیس مذهب شیعه، کام تشنه خود را در وانفسای این نبرد طاقت‌فرسای اقتصادی با زمزم معارف دین سیراب کنیم.
به مناسبت سالروز شهادت مؤسس مذهب جعفری حضرت امام صادق (ع) با حجت الاسلام «مجتبی شیدایی»، معاونت آموزش و پژوهش حوزه علمیه خراسان جنوبی پیرامون سیره اقتصادی امام صادق(ع) به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
۱- از دیدگاه امام صادق(ع) آیا اقتصاد با اخلاق تناقض دارد؟ یکی از مسائل که ما امروز با آن درگیر هستیم بحث اخلاق اقتصادی است یعنی هر کاری که ما انجام می دهیم باید یک پیوست اخلاقی داشته باشد. باید این را درک کنیم که اخلاق از اقتصاد جدا نیست و با هم پیوند دارد و در هر شرایطی اولویت با اخلاق است ولی در سایر مکتب های اقتصادی دنیا، مساله درست بر عکس است یعنی همه جا اولویت با اقتصاد است و تا زمانی فضائل و سجایای انسانی را بکار می‌برند که سد راه منافعشان نشود و اگر روزی مشاهده کردند که بین اخلاق و اقتصادشان ناسازگاری وجود دارد، به ارزش های انسانی و مکارم اخلاق پشت پا می‌زنند. در حالی که در اسلام و سیره امام صادق(ع) اقتصاد با اخلاق تناقضی ندارد و با هم پیوند دارند.
۲- سیره امام صادق(ع) در روزهای احتکار چگونه بود؟ مثالی از سیره امام صادق(ع) می زنم که می تواند الگوی رفتاری خوبی برای خانواده ها در این ایام باشد. در زمان امام صادق(ع) در مدینه قحطی آمد، مردم به هیجان افتادند و در پی اندوخته بیشتری بودند که خود همین هم بر دامنه قحطی و آثار آن افزود. امام صادق(ع) از غلام خود پرسیدند، آیا اندوخته ای فراهم شده است؟ غلام که احساس می کرد جواب مثبت وی امام را خوشحال می کند، گفت: بلی، به قدر یک سال در خانه گندم داریم و مشکلی از نظر تهیه نان احساس نمی کنیم. حضرت به وی دستور دادند که همه گندم‌ها را به بازار ببرد و به مردم بفروشد! غلام که حیران شده بود، عرض کرد: آقا دیگر توان خرید نداریم و نمی توانیم غذا تهیه کنیم. (همه می خرند ما چگونه بفروشیم). امام فرمود: مردم قوت خود را چگونه تهیه می کنند. غلام گفت روزانه نان شان را تهیه نموده و گاهی گندم و جو را با هم مخلوط می‌کنند. حضرت فرمود: گندم ها را بفروش و از فردا روزانه نان تهیه کن، چرا که وقتی مردم محتاجند و ما توان رفع احتیاجشان را نداریم، باید با آنان همدردی کنیم.
اما متاسفانه امروز در چنین شرایطی برخی افرادسودجو اقدام به احتکار می کنند یا با خریدهای بی رویه و احتکار خانگی موجب کمبود کالا و ضربه اقتصادی به فقرا در جامعه می شوند چون ثروتمندان که هر جوری باشد کالای مورد نیاز خود را تأمین می کند. بدتر این است که بشنویم نانوایی، آرد یارانه ای و رزق مردم را به طمع سود بیشتر به صورت غیرقانونی می فروشد و این قابل تحمل نیست و چنین فردی حق ندارد پیراهن عزای امام صادق(ع) را بپوشد و سینه بزند و ادعای محب اهل بیت(ع) بودن داشته باشد. کدام مکتب و امام اجازه چنین رفتاری غیراخلاقی را می دهد. جالب است که بدانید کسانی که اخلاق و حرمت اقتصادی را حفظ نکنند در واقع حرمت خدا را رعایت نکرده است چون پیامبراکرم (ص) فرمود:«الخَلقُ عِيالُ اللّهِ، فأحَبُّ الخَلقِ إلى اللّهِ مَن نَفعَ عِيالَ اللّهِ، و أدْخَلَ على أهلِ بَيتٍ سُرورا؛ مردم عائله خدا هستند؛ پس محبوبترين كس نزد خدا، آن است كه به عائله او سود رساند و خانواده اى را خوشحال كند».
امروز همه کارهای ما در سطح دنیا دیده می شود و همین رفتار نادرست ما شیعیان کافی است که دیگران بگویند ائمه اطهار و امام صادق(ع) بر باطل بود. متاسفانه همیشه انگشت اشاره ما به سمت مسئولان است اما خود ما چکار می کنیم؟ من نانوایی که به جای پخت آرد یارانه برای مردم آن را غیرقانونی می فروشم حق ندارم در مورد دیگران صحبت کنم، دستم به نان رسید اینگونه رفتار کردم پس اگر دستم به بیت المال برسد چکار خواهم کرد!؟ ما اگر امروز عزاداری برای امام صادق(ع) می کنیم فقط برای این است که آرمان ها و ارزش های مدنظر آنان را یادآوری و اجرا کنیم والا حضرت به عزاداری ما نیاز ندارد، آنها آمدند که زندگی ما را آباد کنند و این مسیر نمی شود مگر اینکه به دستورات خدا و ائمه اطهار(ع) عمل کنیم.
۳- امام جعفرصادق(ع) در برابر گران فروشی چه عکس العملی داشتند؟ ماجرای دیگری از سیره امام صـادق(ع) است که می توان از آن به عنوان الگویی برای تجارت و فعالیت اقتصادی سالم در بازار در شرایط دشواری نظیر این ایام نام برد. در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده كه روزى آن حضرت غلامش را كه «مصادف» نام داشت، خواست و به او هزار دينار داد و گفت: با اين پول متاعى تهيه كن و براى تجارت به مصر ببر. او نيز اجناسى را خريدارى كرد و همراه جمعى از تجار به مصر رفت؛ هنگامى كه به نزديک مصر رسيدند، قافله اى از مصر خارج مى شد؛ از آنها درباره ارزش آن متاع در بازار مصر پرسيدند، آن متاع از نيازمندى هاى عامه مردم بود و آنان در پاسخ گفتند: در مصر يافت نمى شود (و مردم سخت به آن نيازمندند). اينان با هم عهد بستند و هم قسم شدند كه متاع خود را به دو برابر قيمت بفروشند. سرانجام آنها با سود خوبى به مدينه برگشتند. وقتى كه «مصادف» به محضر امام صادق(ع) رسيد دو كيسه كه هر كدام حاوى هزار دينار بود، جلوى آن حضرت گذاشت و عرض كرد: اين هزار دينار اصل مال و آن يک نيز سود تجارت است! امام صادق(ع) فرمود: اين سود زيادى است مگر چه كرديد؟ مصادف ماجرا را براى حضرت نقل كرد. امام(ع) با ناراحتى و شگفتى فرمود: «شما بر ضرر مردم مسلمان چنين سوگند خورديد كه متاع خود را جز به سود دو برابر به آنها نفروشيد». آن‌گاه فرمود: «اين (هزار دينار) اصل مالم است كه آن را بر مى دارم و نيازى به آن سود (هزار دينار ديگر) ندارم». سپس افزود: «يا مصادف مجادلة السيوف أهون من طلب الحلال؛ اى مصادف پيكار با شمشير از به دست آوردن مال حلال آسان‌تر است».
گاهی برخی از اصناف و مغازه داران کالایی را با قیمت های گران تر می فروشند آیا این درست است؟ آیا برکت را از زندگی نمی برد؟ کافی است فقیری به سختی پولی را تهیه و این جنس گران قمیت را تهیه کند اما دل غضبناک باشد و آه آن فقیر زندگی ما را بگیرد و با یک اتفاق ساده دچار بیماری شویم که با میلیاردها تومان پول هم نتوان آن را درمان کرد. مگر تمام زندگی و لذت ها در پول است، پس جایگاه برکت در زندگی چه می شود؟
۴- چرا امام صادق(ع) بر کار و تلاش تاکید می‌کند؟ سعی، تلاش و کوشش برای امرار معاش خود و پیشرفت جامعه، امری مبارک و مقدس است. در همین راستا ابو عمر شيبانی مي گويد: امام صادق(ع) را ديدم كه بيلی در دست و يک لباس خشن، لباس كارگری، بر تن داشت و در مزرعه خود كار می كرد و عرق از بدنش می ريخت. عرض كردم: بيل را به من بدهيد، تا به جای شما با اين بيل كار كنم. حضرت فرمود: دوست دارم كه مرد در راه بدست آوردن مخارج زندگی خود، آزار و حرارت آفتاب را ببيند و رنج آن را تحمل كند. این روایت به ما در گفتمان سازی برای کار و تلاش در جامعه کمک می کند از جهت اینکه باید برای کارهای سنگین جسمی و یدی احترام قائل شویم چون آثار تربیتی و همچنین اجر و ثواب ویژه در نزد خداوند دارد. خضوع یکی از اثرات تربیتی فعالیت انسان در کارهای سخت است.
۵- سیره اقتصادی امام صادق(ع) در الگوی تولید و مصرف مدبرانه چگونه بود؟ ابن سنان می گويد: امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) فرمود: «هركه در زندگى خود ميانه‌روى پيش گيرد، خدا به او روزى مى‌دهد و هركه اسراف كند، خدا او را محروم مى‌كند». مشکلی که در ایران داریم که در بسیاری از موارد اقتصاد(اعتدال) نیست و دورریز نان و خوراکی و مصرف انرژی ما سرسام‌آور است و کسی که دچار اسراف می شود محرومیت هایی را هم به دنبال دارد و جامعه ای که در آن اسراف نهادینه شد مدام در معرض کمبود و کاستی هاست.
رعایت اعتدال و میانه روی در مخارج و درآمدهای زندگی موجب آسایش و رفاه خواهد بود. معمولا افرادی که ولخرجی می کنند، دچار تنگدستی و فقر می شوند و سپس از گردش ناملایم روزگار شکایت می کنند. در روایتی دیگر آمده است ابن ميمون گفت: شنيدم كه امام صادق(ع) فرمود: هر كسى كه در زندگى خود ميانه رو باشد من ضمانت مى كنم او را كه هرگز تهى دست نشود. فقر گاهی از عدم اقتصادی است که باید در زمان لازم رعایت می‌شد اما انجام نشده است. باید همواره تعادل در مصرف را در دستور کار داشته باشیم.
نکته پایانی
از منظر امام صادق(ع) بین کسی که از دنیا به عنوان وسیله ای برای کسب آخرت بهره می گیرد و بین کسی که دنیا پرستی و جمع مال را پیشه خود نموده است، تفاوت واضح وجود دارد. به این جهت از سویی دلبستگان به مال دنیا و دنیاپرستان ظاهربین را لعن می کند و می فرماید: «ملعون ملعون من عبد الدینار و الدرهم؛ مورد لعن خداست کسی که بنده دینار و درهم باشد.» و از سوی دیگر به دوستدارانش توصیه می کند: «لا تدع طلب الرزق من حله فانه عون لک علی دینک؛طلب روزی از [راههای] حلال را هرگز رها نکن؛ چرا که مال حلال یاور تو در دینت خواهد بود.»
راه حل برون رفت در بسیاری از موانع و مشکلات، کار و تلاش مستمر و با اتقان است. جامعه ای که سعی و کوشش را سرلوحه ی امور خویش قرار ندهد، بی شک زوال و انحطاط به سراغ اش خواهد آمد. ائمه اطهار(ع) بهترین الگو و اسوه در همین موضوع کار و تلاش خستگی ناپذیر و مدیریت اقتصادی هستند. مردم جامعه امروز و آینده ما، اگر بخواهند با عزّت و سر بلندی زندگی کنند، باید این مشی و سلوک عملی امام صادق(ع) و سایر ائمه اطهار را نصب العین برنامه هایشان قرار دهند.
نظر شما