تزئینات بکار رفته در معماری مساجد محل تلاقی هنر و دین است

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، هنر کاشیکاری و عناصر بکار رفته در تزیینات  مساجد از عوامل موثر در شکوه و زیبایی معماری مساجد ایران در دوران اسلامی است  که پرداختن و بررسی آن می تواند منجر به بازشناسی هویت فرهنگی این هنر شود؛ پس از ورود دین اسلام به ایران سبک جدیدی از معماری تحت عنوان معماری اسلامی در ایران شکل می گیرد و معماران مسلمان سعی  کردند از اصول و اعتقادات اسلامی در آثار خود بهره بگیرند  و هنری را ارائه دهند که  برخاسته از اصول اعتقادی آنهاست؛  باید به این نکته توجه داشت که معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و یکی از عناصر اصلی نشان دهنده عمق غنای فرهنگ اسلامی است و نمودهای آن را می توان در مساجد مشاهده کرد؛ پرداختن به معماری اسلامی بدون توجه به تزئینات آن امری ناقص است .کاشیکاری یکی از تاثیرگذارترین هنرها در معماری اسلامی به شمار می رود که در هویت بخشی به عناصر و تزئینات  مساجد نقش ویژه ای داشته است و با طرح ها و رنگهای ترکیبی مختلف اهداف هنر اسلامی را محقق کرده است ، البته یک فرق عمده بین فرهنگ های شرقی و غربی با فرهنگ اسلامی در فلسفه هنر وجود دارد، در فرهنگ شرقی و غربی وقتی می گوییم زیبایی را تعریف کنید مدل معرفی می کنند ولی در فرهنگ اسلامی بدین گونه نیست، در فرهنگ اسلامی زیبایی مطلق را در قرآن با یکصد صفت خداوند معرفی می کند؛ مصادیق معماری علوم بشری است و معمار و هنرمند آن را  بسته به شرایط زمانی و و اقتضائات طراحی و اجرا می کند، ایرانی ها  از پیش از ورود اسلام به ایران، عبادتگاه ها و اماکن مذهبی خود را تزیین می کردند؛  بنابراین بعد از ورود اسلام به ایران استفاده از تزئینات ایرانی در مساجد به مرور توسعه پیدا کرد. اوج زیبایی های تزئینی اماکن مذهبی را  می توان در  آینه کاری در شبستان های حرم امام رضا(ع) دید که بسیار زیبا و چشم نواز است و  این نشان از حس زیبایی شناسی فوق العاده ایرانی دارد یا این هنر آیینه کاری را در حرم حضرت شاهچراغ، حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزاده صالح  می توان به بهترین شکل مشاهده کرد .

دکتر «حجت امانی»، هنرمند و پژوهشگر هنر اسلامی و استاد دانشگاه هنر تهران‌شناس درباره عنصر کاشی کاری در تزیینات مساجد می گوید: کاشیکاری تجلی خاطره فردوس بر روی زمین است، در فرهنگ اسلامی نقش مایه ها تنها عامل تزیین نیستند بلکه حاکی از خاطره انسان از ماوای نخستین اوست بنابراین کاشیکاری مساجد علاوه بر کارکردهای معماران تجلی خاطره فردوس بر زمین است. تزیینات در کاشیکاری های مساجد در بستر زمانی خود فضای مساجد را از سایر فضاهای دیگر متمایز می ساخته است به گونه ای که حضور در مسجد فضای خاصی را برای مخاطب بوجود می آورده است به بیان دیگر عالم دیگری را تجربه می کرده است.تزیینات در واقع بیان مفهوم کثرت در وحدت را دارند و عناصر اضافی نیستند که بتوان آنها را نادیده گرفت از سوی دیگر خود این آرایه ها چکیده، خلاصه و نمادهایی از عوالم هستند.

آنچه تحت عنوان تزئینات در مساجد و اماکن مذهبی دیده می شود ریشه تاریخی دارد  و در واقع در فرهنگ ایرانی سابقه چندین ساله دارد؛ در گذشته های دور  وقتی می خواستند  شهری را پیدا کنند از مناره و گنبد مساجد پیدا می کردند.نصرالله حدادی» پژوهشگر و تهران‌شناس درباره عنصر کاشی کاری در تزیینات مساجد می گوید: آرایش و تزئینات بناها در فرهنگ ایرانی یک سابقه چندین ساله دارد؛ در واقع گنبد و مناره سواد شهر بوده اند و مردم می خواستند شهری را پیدا کنند چون بنای بلندی نبوده از روی بناهای زرتشتی و مناره و گنبد مساجد پیدا می کردند؛ دکتر فوریه 140 سال پیش در زمان ناصرالدین شاه به ایران می آید و درتهران می بیند در جنوب شهر نوری بر بنایی می تابد و می پرسد آنجا چرا نورانی است  و آنجا بارگاه عبدالعظیم حسنی بوده است که نور از بنای آن ساتع می شده است و این ابتکار معماران ایرانی بوده است، چیزی در فرهنگ معماری ما به عنوان شاه نشین وجود دارد که در این قسمت بنا انواع و اقسام هنرهای ایرانی از منبت کاری، معرق ، کاشیکاری، آیینه کاری و پنجره های ارسی با شیشه کاری با ترکیب رنگ آرام بخش بکار گرفته شده است می خواهم بگویم این زیبایی شناسی ایرانی است  و ایرانی ها این زیبایی را در بناهای عمومی به نمایش می گذاشتند مساجد ما به همین دلیل دارای خصوصیات مثبتی هستند اولا حریم دارند و فضایی که دارند حیاط های بزرگ دارد و مشجر هستند اغلب مساجد چهار ایوانه هستند و در آن گونه گونی و هم شکلی وجود دارد و این ویژگی مساجد را بر ساخت کاروانسراها می بینید؛  کاروانسرای خانات  همانند مسجد سپهسالار ساخته شده است؛ در مساجد ما مقرنس کاری ها به صورت قرینه ساخته می شوند که این را در مسجد سپهسالار  و حجره های حوزه علمیه و کاروانسراها می توان مشاهده  کرد و معماری خانه های پیرامون مساجد نیز هم به نوعی برگرفته از معماری مساجد بوده است.

جلوه‌های بسیاری از معماری و هنراسلامی در مساجد دیده می‌شود، این معماری و هنر آمیخته با مهندسی، گچ‌بری، آجرکاری، موزائیک‌سازی، کاشی‌کاری، سفال‌گری، سنگ‌تراشی، مقرنس‌سازی، آئینه‌کاری، کنده‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری، نگارگری، خوشنویسی، تذهیب و ...است ، بنظر می رسد آنچه حس مسجد را فرامکانی می کند تنها کاشی و آرایه نبوده است بلکه نتایج معرفت جمعی از شایستگان هنری حوزه های مختلف در کنار یکدیگر است که با نیت مشترکی در یک اثر تجمیع یافته است، یعنی اینکه خوشنویس تنها خوشنویس نبوده بلکه با خط را معمارگونه و معمارانه نوشته است. مهندس «عبدالحمید نقره کار» معمار برجسته چند مسجد و استاد دانشگاه  در این باره می گوید:   استفاده از کاشی کاری در معماری مساجد تابع زمان و مکان است و در هر زمان مواد بهتری تولید  می شود که می شود از آن مواد استفاده کرد اما استفاده از نقوش هندسی، بافت، رنگ و نور در مراکز مذهبی و مساجد فلسفه و حکمت هنری دارد.

این معمار برجسته با بیان اینکه تمدن نوین اسلامی با هویت اسلامی – ایرانی شکل  گرفته است، اذعان کرد:  بر همین اساس هویت معماری باید برخواسته از هویت اسلامی _ایرانی باشد اما کالبد شهرسازی مثل شکل و صورت شهر باید تابع شرایط محیطی ایران باشد و بر اساس آن طراحی شود.

 حیاط، ایوان، رواق ، گنبد، دروازه، مناره، شبستان و حجره  از جمله بخش های مهم بنای مسجد از قدیم الایام است که معماری مسجد بدون آنها ناقص به نظر می رسد، گنبد برای شکوه و زیبایی مسجد بکار می رود و  در واقع شناسنامه مسجد است. کاربرد مناره در معماری مساجد از دوره سلجوقیان در ایران رواج پیدا کرده است  و از ان زمان به شکل دوتایی بر سردر مساجد نصب می شده است، «کاظم رجبعلی»، مدرس و عضو علمی مدرسه دانشجویی قرآن و عترت  درباره استفاده از خطوط  و تزییناتی مثل گل و مرغ در معماری مساجد به عنوان عناصر هویت بخش می گوید:  در سبک معماری اسلامی مساجد در دوره های صفوی، اموی، عباسی و سلجوقی آنچه بطور مشخص اینها را از یکدیگر متمایز می کند، نوع مصالح و شکل تزئینات آنهاست  و در طراحی آنها آنچه مهم است بکارگیری گنبد و بارگاه است  مثلا در دوره صفوی انچه در معماری مساجد حایز اهمیت است گچ بری  بکار رفته در مسجد است که نمونه آن را  می توان در مسجد جامع اصفهان مشاهده کرد. در همین دوره صفوی کاشی کاری مساجد از اهمیت بالایی برخوردار است بطوری که کاشیکاری مشخصه تزئینات مساجد این دوره است و یکی از شاهکارهای معماری مساجد در دوران صفوی مسجد شیخ لطف الله است که می توان به آن اشاره کرد.

معماری و تزئینات بکار رفته در مساجد، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاریخ است  و در واقع باید گفت در مساجد، دین با هنر ملاقات می‌کند و مهمترین نمودهای هنر اسلامی در معماری این اماکن نمود پیدا می کند.