از بررسی ابعاد سیاسی قلمروی حکمرانی تا فقهی سازی اخلاق در حکمرانی اسلامی

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، برخی از ابعاد فقهی اخلاقی، حقوقی و سیاسی حکمرانی اسلامی در میزگرد علمی ویژه همایش ملی حکمرانی اسلامی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بررسی شد. دکتر محمود حکمت نیا  در این میزگرد با اشاره به بحث حقوقی حکمرانی اسلامی به تبیین خاستگاه اصطلاح حکمرانی در ادبیات حقوقی و سیاسی و فرهنگی و فقهی پرداخت. بحث حکم همواره وجود داشته است و به معنای هدایت کردن و مدیریت و پیش بردن است و معادل عربی نیز همین معنا را می دهد.

این حقوقدان، نویسنده و محقق اسلام بیان کرد: عامل موثر در قاعد بودن، دولت و حاکم است، پس اینکه جامعه هدایت می شود همواره بوده است، اما محوریت کدام است؟ در نظریه های دولت می‌گفتند پایه این دولت؛ و لذا اصطلاح را می گفتند.

حکمت نیا عنوان کرد: در تحولی که اتفاق افتاد با پسوند "انسی" در انگلیسی مصدر می سازد ولی به لحاظ فرآیند بوده، پس محوریت، دولت است و در نظریه دولت جای دارد ولی اگر مصدر شود محوریت فرآیند است که همواره دولت و فرآیند و قاعده مسلم است.

وی خاطرنشان کرد: پس بحث بر سر محور است و می خواهیم این محور را بررسی کنیم، وقتی از حاکمیت صحبت می کنیم آن قدرت و اعمال قدرت و دولت وجود داشته است، اگر بخواهیم بحث بهتری باشد باید محور را تغییر دهیم و براساس آن ساختارها را طراحی نماییم.

این حقوقدان گفت: اینکه گفته می شود حکمرانی خوب و بد، باید دو بحث را جدا کرد، یکی بحث مشروعیت و غیر مشروعیت است، در ادبیات حقوقی اگر در چارچوب حکم صادر شود می گوییم اعتبار دارد و حکم مشروع گاهی اوقات خوب و گاهی بد است.

وی افزود: بحث این است عامل موثر دولت یا فرآیند مد نظر است و البته بحث مشروعیت و زمامدار باید باشد، البته دستگاه حل مساله متفاوت است و 4 رکن دارد، اینکه مشروعیت پیشین را در دستگاه دیگر ثابت کرده باشد و تحولی که در حقوق افتاده نیز مهم است.

حکمت نیا اظهار داشت: هر مکتبی قواعدخودش را می گوید و باید قاعده اش را مشخص کند، پس مساله را داریم و رابطه با قواعد باید  مشخص گردد، مرحله دوم این بود که متوجه شدند این قواعد به تنهایی کافی نیست و باید ذی نفعانی داشته باشد که آن را پیگیری کنند.

وی بیان کرد: از این رو حقوق به حق منتقل شدند و حق محور دارد و مشخص است چه چیزی را از چه کسی می خواهند پیگیری کنند و اینکه ارزش ها در کجا قرار دارند و چه اهدافی پیگیری می شود، همچنین میزان اختیار مردم باید مشخص و وظایف حاکمیت باید مشخص باشد و دولت نسبت اش را با حقوق و نسبت خود را با اموال مشخص نماید.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: همه دولت ها می گویند دنبال منافع و مصالح عمومی هستیم اما فرآیند تشخیص منافع عمومی چیست؟ این جاست که در سیستم های حاکمیتی سوال‌های بنیادین مطرح می شود و بحث این است. امروزه حاکمیت دولت ها و حوزه فعالیت شرکت‌ها و مردم توسعه یافته و مردم نیز توانمند شده اند و می توانند تشخیص دهند.

بنابراین گزارش در ادامه نیز حجت الاسلام والمسلمین دکتر نجف لک زایی رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این میزگرد با اشاره به ابعاد سیاسی قلمروی حکمرانی اسلامی اظهار داشت: فرض این عنوان این است که حکمرانی اسلامی با سایر انواع حکمرانی ها متفاوت است و از این حیث باید به کالبد شکافی مفهومی اشاره ای داشته باشیم.

وی بیان کرد: عرب زبان ها وقتی خواستند برای حکمرانی واژه ای را به کار ببرند در واژه های موجود زبان عربی، کلمه ای نیافتند و الحکمه را ساختند، آیا به این معناست که در آموزه های قرآنی و اسلامی، حکمرانی وجود ندارد؟ خیر به این معناست که باید ظرفیت سنجی کنیم و اتخاذ موضع نسبت به این واژه داشته باشیم.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: در دنیای کنونی توسعه بسیار مهم است و کشورها تلاش کرده اند به توسعه برسند اما خیلی ها شکست می خوردند، پس به واژه حکمرانی رسیدند در واقع تولید اولیه به این معناست که ابزار به کار می گرفتند و این ها اشکال را در سیستم ها و  فرآِیندها پیدا کردند و گفتند باید ابتدا این را درست کرد.

وی تصریح کرد: در سالهای اخیر حکمرانی از صرف فرآیند و سیستم عبور کرده و به مفهوم انباشته از ارزشها تبدیل شده است، مفاهیم ایده و سیستم، ذیل واژه حکمرانی شکل گرفته است، ما در بسیاری از موضوعات حکمرانی، ایده نداریم و ابتدا باید ایده را مشخص و بعد سیستم سازی و اصلاح کنیم که سیستم همان فرآیند است.

حجت الاسلام والمسلمین دکتر لک زایی افزود: این جاست که حوزه علمیه مسئولیت پیدا می کند که رویکرد حکمرانی بارویکرد دین عرضه کنیم و رویکرد کل گرایانه به دین داشته باشیم و ایده های مختلف را در خانواده و بهداشت و تعلیم و تربیت و سیاست داخلی و خارجی و اقتصادی عملیاتی کنیم و سیستم ها نیز ساخته و سپس اجرا شود، اگر سیستم را از حکمرانی غربی گرفته باشیم ایده را می آورد و ما مجری می شویم ودچار مشکلات زیادی خواهیم شد.

وی خاطرنشان کرد: اگر می بیینم هر جا گرفتار می شویم ولایت فقیه به فریاد می‌رسد چون ولایت فقیه ایده ای اسلامی بوده و ساختارسازی و عملیاتی شده است، حکمرانی فقط ابزار نیست علاه بر اینکه ابزار پیشرفت و توسعه است خودش توسعه و پیشرفت است و میزان پیشرفت کشور را می توان به حکمرانی متناسب با ارزش‌های فرهنگ جامعه و مردم سنخیت داد.

 رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: حکمرانی مطرح شد تا در کنار دولت قوی جامعه نیز قوی شود، 5 مولفه در حکمرانی سیاسی کمک می کند که برنامه ریزی کنیم؛ فرهنگ سیاسی و ایده ها شفاف می شود و فرهنگ سیاسی، ساختار اجتماعی را تعیین می‌کند و ساختار سیاسی تنظیم کننده و برنامه ریزی برای فرآیند سیاسی و بعد عامل سیاسی است.

وی خاطرنشان کرد: تمایز جدی میان حکمرانی اسلامی با حکمرانی های دنیا در سه مولفه فرهنگ و اقصاد و سیاست میچرخد و فرهنگ دینی حرف اصلی را می‌زند و سیاست و اقتصاد، ابزار می شود، در حکمرانی های دیگر یا اقتصاد حرف نخست را می زند و یا سیاست حرف اصلی را خواهد زد اما حکمرانی دینی، دین محور و فرهنگ محور است.

فقهی سازی اخلاق در حکمرانی اسلامی

همچنین در این میز گرد علمی حجت الاسلام دکتر محمدجواد ارسطا در خصوص بحث فقهی اخلاقی حکمرانی اسلامی به موضوع فقهی سازی اخلاق در حکمرانی اسلامی اشاره کرد و افزود: حکمرانی اسلامی با همین معنایی که دکتر حکمت نیا بیان کردند مهم ترین عامل امتیازش از حکمرانی غیر اسلامی اشراف به اخلاق در این نوع حکمرانی است.

عضو امنای مرکز پژوهشی مبنا عنوان کرد: حکمرانی اسلامی اخلاق محور است و در اخلاق محور بودن دو نکته وجود دارد، گاهی برخی از پیام ها دینی است و حاوی مطالب مهمی باشد، پیامبر گرامی می فرماید رهبری شایسته نیست مگر داری 3 ویژگی باشد: ورعی که شخص حاکم را از معاصی بازدارد و حلم و بردباری که حاکم بتواند توسط آن غضب را کنترل کند و حکمرانی شایسته بر کسانی که تحت ولایت او هستند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان کرد: ضابطه حکمرانی شایسته آن است که حاکم باید نسبت به دیگران همچون پدر مهربان باشد، پیامبر(ص)وقتی می خواهد همه اهداف بعثت خود را خلاصه کند در مکارم اخلاق خلاصه می کند باید توجه داشت مکارم اخلاق در حکمرانی چگونه تحقق می یابد.

وی تصریح کرد: اخلاق ظرف دین است و اسلام حسن خلق است و روایات زیادی وجود دارد که این مظمون را بیان می کند، سیره معصومین همه آن جرقه های ذهنی را برای ما ایجاد می کند که چگونه می توان اخلاق را در حکمرانی وارد کنیم.

حجت الاسلام دکتر محمدجواد ارسطا خاطرنشان کرد: وقتی می شود که برای جاری شدن گزاره های اخلاقی ضمانت اجرایی پیدا کنیم اگر ضمانت اجرایی مادی قرار دهیم اخلاق را از فضیلت بودن تهی کرده ایم، ارزش های اخلاقی را چگونه میتوان در حکمرانی اسلامی وارد کرد و به مرحله اجرا در آورد، مدیریت فقهی برای اداره جامعه کافی نیست در کنارش مدیریت اخلاقی نیز نیاز است باید بتوان مدیریت اخلاقی را در جامعه اجرا کرد و ضمانت اجرا نیز داشته باشد.