اثر گذاری و حفظ حال و هوای اعتکاف در انسان نیازمند استقامت و پایداری در اعمال است

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان؛ اعتکاف، یکی از عبادت های اثرگذار در زندگی فردی و اجتماعی است. برخلاف برخی از عبادت ها که به زندگی فردی شخص سامان می بخشد، اعتکاف تأثیر فراوانی در سامان بخشیدن به جنبه اجتماعی زندگی شخص نیز دارد، و موجب می شود او روابط اجتماعی درستی داشته باشد. اعتکاف از عبادت هایی است که نماز، روزه، دعا و تلاوت قرآن را یک جا در خود دارد و در حقیقت، رمز اصلی اثرگذاری شگفت اعتکاف را باید در همین زمینه سازی آن برای انواع عبادت های دیگر جویا شد. اعتکاف، فرصتی شایسته برای خانه تکانی دل است تا در اثر آن، دل معتکف به طور کامل غبارروبی شود و چون آیینه ای صیقل یافته، آماده تجلی جمال پروردگار گردد؛ زیرا همان گونه که بزرگان گفته اند نخست باید دل را چون آیینه کرد، آن گاه جویای جمال پروردگار شد؛ چنان که نخست باید خانه را غبارروبی کرد، آن گاه میهمان به خانه دعوت نمود. لذا  به مناسبت اعتکاف با حجت الاسلام «اکبر راشدی نیا»، رییس پژوهشگاه مطالعات تقریبی، گفتگویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.

در خصوص اعتکاف و پیشینه تاریخی آن توضیح بفرمایید؟

اعتکاف از جمله اعمال دینی است که در شریعت اسلام برای تزکیه  و پرورش روح انسان تشریح شده است تا یک انسان بتواند به کمال و سعادت ابدی دست پیدا کند. تاریخچه اعتکاف دقیقا برای ما مشخص نیست اما  روایت است. وقتی حضرت آدم مرتکب خطایی شد و از آن چرا که خداوند او را نهی کرده بود پرهیز نکرد و از مقام قرب الهی طرد شد. حضرت ادم معتکف شد و طی یک عملی رضایت الهی را جلب نمودند.

فارغ از این روایت که از مسلمات است، اعتکاف در زمان حضرت ابراهیم (ع) هم وجود داشته است و طبق ایه 125 سوره بقره که می فرماید: « وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى‌ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»  (و (به يادآور) هنگامى كه خانه (ى كعبه) را محل رجوع و اجتماع و مركز امن براى مردم قرار داديم (وگفتيم:) از مقام ابراهيم، جايگاهى براى نماز انتخاب كنيد و به ابراهيم واسماعيل تكليف كرديم كه خانه مرا براى طواف كنندگان و معتكفان وراكعان و ساجدان، پاك و پاكيزه كنيد.) لذا این آیه بیانگر انجام اعمال اعتکاف در زمان حضرت ابراهیم (ع) است.احتمالا احکام و شرایط این اعتکاف متناسب با هر کدام از شرایع و ادیان متفاوت بوده است. اما آن می دانیم  و مسلم است در بیشتر ادیان ابراهیمی چنین عملی که شخصی در معبی مقیم شود و  یک سلسله اعمالی را انجام دهد. وجود دارد که سابقه آن هم به دوره حضرت آدم بر می گردد.

چرا ما باید اعتکاف انجام دهیم؟

سیره حضرت آدم این است، وقتی انسان خطایی را انجام داد و از درگاه الهی دور شد، برای اینکه به پیشگاه خداوند متعال برگردد،  باید با تمام وجود متوجه پرودگار شود. چگونه می توانیم با تمام وجود متوجه درگاه الهی شویم. هر کاری ( خرید و فروش) را که روزانه انجام می‌دهیم را ترک کنیم، سخن گفتن و سایر اعمال روزمره را به حداقل برسانیم و کاملا متوجه پرودگار شویم. این سر اعتکاف است، یعنی انسان کاملا از خلق خدا و بیش از آن از نفس خود ببرد و به خدا بپیوندد. این عمل سر کلمه《لا اله الا الله 》 هم است. در مقام «نظر» کلمه توحیدی را داریم.  یعنی هیچ خدایی نیست جز الله تبارک و تعالی. در مقام عمل هم یعنی از کل«ما حسب الله» ببرد و متوجه وجود حق شود. این تقربیا اساس تعالیم عرفا است.

امروزه بسیاری از افراد دنبال عرفان هستند، کلید واژه و میزان  اصلی رسیدن به مقام  قرب الهی میزان جدا شدن انسان  از نفس خود و غالب شدن بر آن است. همچنين افرادی که در حق فانی می شوند و میزان حق را رعایت می کنند به همان اندازه دارای عرفان هستند. حضرت امیر(ع) فرمودند: 《  هَبْ لِی کَمالَ الْانْقِطاعَ الَیْکَ وَ انِرْ ابْصَارَ قُلُوبِنا بِضِیاء نَظَرِها الَیْکَ حَتّی‏ تَخْرِقَ ابْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ الَی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصیرَ ارواحُنا مُعَلَّقَهً بِعِزّ قُدْسِکَ الهی وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ نادَیْتَهُ فَاجابَکَ وَ ناجَیْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِکَ》 خدا مرا انقطاع كامل بسوى خود عطا فرما و روشن ساز ديده‏ هاى دل ما را به نورى كه به آن نور تو را مشاهده كند تا آنكه ديده بصيرت ما حجابهاى نور را بر دردو به نور عظمت واصل گردد و جانهاى ما به مقام قدس عزتت در پيوندد.

 لذا بالاترین تعلق انسان، تعلقات نفسانیش است. در صورتی که بتواند از این تعلق خاطر هم جدا شود به کمال انسانی دست یافته و خداوند متعال را مشاهده می کند. این کلام حضرت امیر (ع) در مناجات شعبانیه است. پس سر این کار هم این است که معتکف شویم. معتکف شدن یعنی دور شدن از نفس و روزمرگی ها لذا اگر اعتکاف به درستي تحقق یابد، انسان این مراحل مهم و اصلی را طی می کند که اولا از نفس خود منقطع شده ثانیا در حق متصل می شود این سر اعتکاف است.

اعتکاف چه ظرفیت ها و کارکردهایی دارد؟

یکی از ویژگی های اعتکاف ایجاد یک باز تولید در وجود انسان است. روزمرگی از بزرگترین آسیب های انسانی است. خداوند در مورد خودش فرموده:  «کل یوم هو فی شأن » همه كسانى كه در آسمانها و زمينند از او درخواست مى كنند، و او همه روزه مشغول كارى نو است. لذا از ما بندگان هم درخواست نموده که لحظه به لحظه در حال تکامل و ارتقا باشیم و کارهای جدید انجام دهیم تا دچار روز مرگی نشویم. بنابراین اعتکاف فرصت مناسبی برای جدا شدن از این روزمرگی ها و گفتگو با پرودگار متعال است. گفتگویی که بسیار آرامبخش بوده و ما  را از همه دل‌مشغولی های ذهنی که بزرگترین بیماری دنیای امروز محسوب می شود نجات می دهد.

مهمترین آثار فردی و اجتماعی اعتکاف چیست؟

تفکر یکی از آثار و برکات  مهم اعتکاف است. در واقع اعتکاف، مراعات کردن آن حداقل ها است. اعمال شرعی چند مرحله دارد که یکی از آنها ظواهر است. اعتکاف هم یک عمل عبادی است و ما باید مانند سایر اعمال عبادی طهارت و روزه داشته باشیم و در مسجد هم معتکف شویم و فقط برای انجام کارهای ضروری از مسجد خارج شویم. اگر این مقدمات را نداشته باشیم اصلا اعتکافی صورت نگرفته است. وقتی عمل اعتکاف آغاز شد، حالا باید حقیقت آن را درک کنیم که عرض کردم انسان از خلق  و امور عادی به طور واقعی جدا شود، سپس در این فرصت پیش آمده بنشیند و در مورد فلسفه وجودی خود فکر کند که من از کجا آمدم به کجا میر‌وم. چیکار باید بکنم، چه اعمالی باید انجام دهم. اگر دنیای دیگری است که من برای آن خلق شدم ، باید خود را برای آن  روز آماده کنم. می فرماید:  «مَا خُلِقْتُمْ لِلْفَنَاءِ بَلْ خُلِقْتُمْ لِلْبَقَاءِ، وَ إِنَّمَا تُنْقَلُونَ مِنْ دَارٍ إِلَى دَارٍ» (خلق نشده‌ايد شما براى فنا بلكه خلق شده‌ايد براى دوام و غير از آن نيست كه برده ميشويد از خانۀ بخانۀ ديگر)  بنابراین در زمان اعتکاف باید در مورد این مسائل تفکر کنیم که مراقب اعمال خود باشیم ، همنوع خود را آزار ندهیم، حق کسی را ضایع نکنیم و حق والدین را ادا کنیم.

بنابراین هیچ عملی بالاتر از این نیست که انسان اولا در دل مشغول به حق باشد و در ظاهر خدمت به حلق بکند. همان گونه که مولای موحدان حضرت امیر (ع) این گونه بودنند و روزانه مشغول خدمت به خلق ( چاه می کند، به ديگران کمک می کردو..) و شب ها مشغول عبادت بودنند.

این مهمترین الگو است. ما باید طوری زندگی کنیم که دل‌مشغولی های دنیا ما ا از خداوند و آخرت غافل نکنند. چون ما دائم به دنبال رقابت با دیگران هستیم، دایم در حال تلاش برای مال اندوزی و زندگی دنيوي هستیم، نباید طوری زندگی کنیم  که یک آن چشم باز کنیم و ببینیم پیر و بیمار شده ایم و دیگر هیچ فرصت جبرانی نیست. لذا تمام تلاش ما باید شکر نعمت های پروردگار متعال باشد با انجام این کار است که روح انسان آرامش پیدا می کند و این همه دچار مشکلات جسمی و ر‌حی نمی شویم. بنابراین این فرصت چند روزه اعتکاف زمان مناسبی برای رسیدن به این آرامش درونی است. این همان مرتبه حسنه ای است که انسان در این اعتکاف به آن دست یافته است و توشه خوبی برای حیات ابدی خود ذخیره نموده است.

چه باید کرد تا حال و هوای اعتکاف را در خود حفظ کنیم؟

اساس اعمال معنوی استقامت است. افراد زیادی هستند که می گویند ما می خواهیم سیر و سلوک کنیم ، جلسات زیادی شرکت می کنند، در صورتی این کارها نتیجه می دهد که استقامت در آن وجود داشته باشد. در غیر این صورت اثرات موثری نخواهد داشت. ویژگی بارز آیت الله قاضی طباطبایی و آیت الله بهجت استقامت آنها بود.  اگر جوانان هم تصور می کنند که اعمال دینی انجام می دهند ولی اثری ندارد باید بدانند که استقامت بر اثر اعمال خود ندارند. اگر بعد از اعتکاف توجه به پروردگار متعال را حفظ کردیم و استقامت نمودیم، اثربخش خواهد بود و می تواند انسان را به مقامات عالیه برساند ولی اگر استقامت نداشتیم اثری هم نمی کند. پس اثر گذاری و حفظ حال و هوای اعتکاف در انسان نیازمند استقامت و پایداری در اعمال است. حتی به گفته عرفا تداعی حالات اعتکاف و اعمال دینی هم عبادت است.