خبرگزاری شبستان، گروه مسجد و کانون‌های مساجد، دیرینگی ساخت مسجد همت تجریش به سال های پایانی دورۀ قاجار بازمی‌گردد. در آن سال ها، چاقو تیزکن متدینی به نام ابراهیم‌چرخی، در قسمتی از یک تکه زمین در نزدیکی حرم امامزاده صالح(ع) سایبانی از حصیر ساخته بود و از آن به‌عنوان نمازخانه استفاده می‌کرد. به تدریج برای اینکه در زمستان و هنگام بارندگی نیز بتواند از این نمازخانه استفاده کند، دیواری اطراف آن بنا کرد و سقفی بر آن نهاد. این کار را باید نخستین سنگ بنایِ مسجد همت به شمار آورد و ابراهیم‌چرخی را بانی این مسجد نامید.
با این‌همه، تا سال های آغازین دهۀ ۱۳۲۰ شمسی، هنوز مسجدی به نام همت ساخته نشده بود. در آن سال ها، در محل کنونی مسجد همت، که اطراف آن بسیار زیبا و باصفا بود و مسجد کوچکی موسوم به امین‌الدوله به چشم می‌خـورد.
امین‌الدوله که مسجد به نامش معروف شده بود، گویا میرزا محسن امین‌الدوله شوهر فخرالدوله (دختر مظفرالدین شاه) و پدر دکتر علی امینی است. ارتباط وی با مسجد نیز باید از اراضی پایین مسجد همت نشات گرفته باشد. در آن زمین ها، خانم فخرالدوله، قلمستانی داشت که قناتی به نام قنات عماد وارد آن می‌شد و مادرچاه آن نیز پایین مسجد همت قرار داشت. امین‌الدوله در کنار این مادرچاه و چنار تنومند سر به آسمان ساییده‌اش که نمازخانۀ ابراهیم‌چرخی در آن بنا شده بود، مسجد کوچک و ساده‌ای موسوم به مسجد امین‌الدوله (همت) را ساخت.
مهجوری این مسجد در زمان حکومت پهلوی اول، تبدیل به امتیاز بزرگی برای آن شده بود؛ زیرا در روزگار ممنوعیت فعالیت های مذهبی و ستیز حکومت با مظاهر دینی و اسلامی، به لطف دورافتادگی جغرافیایی، میرزا آقا فرهمند توانست پنهان از چشم مأموران شهربانی و در سکوت، برای کودکان و نوجوانان، کلاس های آموزش و قرائت قرآن برپا کند.
در حدود سال ۱۳۲۲ شمسی مسئولان مسجد امین‌الدوله، واعظی خوش‌بیان به نام آقا شیخ علی‌اکبر ترک را به مسجد دعوت کردند تا به وعظ و خطابه بپردازد. مهندس مهدی بازرگان در یادداشت های خود در ۱۳۲۰ شمسی از این واعظ نام برده، و او را فردی دارای صدای رسا، و صراحت لهجه توصیف کرده که در مساجد تهران سخنرانی می‌کرده است.
شیخ علی‌اکبر در مسجد امین‌الدوله همواره دربارۀ ضرورت تعمیر مسجد سخن می‌گفت و از مردم می‌خواست همت کنند و برای بازسازی آن دست به کار شوند. سرانجام، بر اثر سخنان او، عده‌ای از اهالی خیّر محل به شوق آمدند و با کمک مردم، کار تعمیر و بازسازی مسجد را آغاز کردند و سقفی شیروانی نیز برای آن ساختند. به این ترتیب، مسجد تازه‌ای ساخته شد که چون مرمت و نوسازی آن به همت مردم انجام گرفت، از آن پس به مسجد همت شهرت یافت.
در این سالها، مسجد همت امام جماعت دائمی نداشت و گهگاه نماز جماعت در آن به امامت شخصی به نام شیخ ابوالقاسم ارشدی که غیرمعمم بود، برگزار می‌شد. در نهایت، مسئولان مسجد پس از تلاشهای فراوان موفق شدند یک روحانی به نام حجت‌الاسلام محمد محققی را راضی کنند تا امامت مسجد را به عهده بگیرد؛ اما چندی بعد، وی به خواست آیت‌الله بروجردی، برای سروسامان دادن به امور مذهبی مسلمانان اروپا در ۱۳۲۹ شمسی عازم آلمان شد.
پس از آن، مسئولان مسجد همت از حجت‌الاسلام شیخ محمود اردکانی، داماد آیت‌الله فاضل لنکرانی (پدر آیت‌الله محمدفاضل لنکرانی)، که ساکن قم بود، دعوت کردند که امامت مسجد را به عهده بگیرد. او نیز که به توصیۀ پزشکان باید در محلی خوش آب و هوا زندگی می‌کرد، این دعوت را پذیرفت و به تجریش کوچ کرد؛ اما خیلی زود امامت مسجد فاطمیه در جنوب پل تجریش را پذیرفت و به این ترتیب، مسجد همت دوباره بدون پیش‌نماز دائمی به وضعیت سابق خود بازگشت.
اما آنچه در این سال ها چراغ مسجد را روشن نگه می‌داشت و همیشه عده‌ای را به آنجا می‌کشاند، سخنرانی های شب های چهارشنبۀ مرحوم آیت‌الله طالقانی در این مسجد (که گاه به آن مسجد کوچیکه نیز می‌گفتند) بود.
اما سخنرانی های هفتگی آیت‌الله طالقانی در این مسجد، که صرفاً جنبۀ مذهبی داشت، از دید مأموران حکومت، مرتبط با فعالیت های سیاسی، و مشکوک بود. در یکی از گزارش های ساواک در این‌باره آمده است: «در فاصلۀ سال های ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸ شمسی که نهضت مقاومت ملی ــ طرفداران دکتر مصدق ــ از فعالیت بازایستاد، حاج مصطفى ملکی (از اهالی تجریش که بعدها امام جماعت مسجد همت شد) و هم‌فکران او تصمیم گرفتند با نامی جدید در شمیران مشغول فعالیت شوند، لذا در ۱۳۳۹ شمسی، مجمع اسلامی دین و دانش را تشکیل دادند و برنامۀ سخنرانی شب های سه‌شنبه [چهارشنبه] مسجد همت دوباره آغاز شد و آقای سید محمود طالقانی هم گویندۀ آن بود».
جلسات سخنرانی آقای طالقانی در مسجد همت تا زمـان دستگیـری وی، در سـوم بهمـن ۱۳۴۱ ــ به‌سبب انتشار اعلامیۀ شورای مرکزی نهضت آزادی با عنوان «ایـران در آستـانۀ یک انقلاب بـزرگ» ــ ادامه یافت. پس از آن نیز جلسات هفتگی به کوشش یاران آقای طالقانی برگزار می‌شد و شیخ مصطفى ملکی که از فعالان قدیمی مسجد همت بود، در این میان نقش بیشتری برعهده داشت. در سالهای بعد نیز ارتباط آیت‌الله طالقـانی بـا متصدیـان مسجد همت که از فعالان ملی ـ مذهبـی آن سالها بودند، مانند محمدباقر پویانفر، محمد محققی، ابوالقاسم عرفانی، رضا ملکی و حسن زمانی، ادامه یافت و وی از این طریق از وضعیت مسجد باخبر می‌شد.
فعالیت محدود آیت‌الله طالقانی در مسجد همت، حساسیت همیشگی ساواک را نسبت به آنچه در مسجد می‌گذشت، برانگیخته بود؛ از این‌رو، مسجد همت و فعالیت های آن همواره زیر نظر مأموران ساواک و کلانتری تجریش بود. اسناد منتشرشدۀ ساواک نشان می‌دهد که مراقبت از مسجد همت به‌خصوص پس از آزادی طالقانی از زندان در مهر ۱۳۴۶، افزایش یافته بود.
در اوایل سال ۱۳۴۷ شمسی، عده‌ای از اهالی تجریش از آقای ملکی خواستند تا در تجریش اقامت کند و امامت مسجد را بپذیرد. حتى به اهتمام محمدباقر پویانفر خانه‌ای در چهارراه حسابی ساخته شد تا آقای ملکی و خانواده‌اش در آن سکونت کنند. وی ابتدا این پیشنهاد را قبول نکرد، اما سرانجام، آن را پذیرفت.
بعد از رفتن آیت‌الله طالقانی به مسجد هدایت در شب‌های پنچشنبه و جمعه، آیت‌الله ملکی در این مسجد نماز می‌خواند و این روند تا سال ۱۳۴۶ ادامه می‌یابد. آیت‌الله ملکی فعالیتهای روشنگری و سیاسی خود را در این مسجد دنبال می‌کرد. در این سال مردم تجریش از ایشان تقاضا می‌کنند تا به صورت کامل امام جماعت این مسجد شود و با این امر، مسجد تحول جدیدی پیدا می‌کند.ایشان با استفاده از ارتباطات خود در قم، تمام سیاسیون و روحانیون مطرح آن زمان همچون مقام معظم رهبری، مرحوم آیت‌الله رفسنجانی، آیت‌الله صدوقی، آیت‌الله طالقانی و ... را برای سخنرانی در این مسجد دعوت می‌کرد، به‌طوری که این مسجد آن روزها کانون انقلاب اسلامی در شمال تهران شده بود. تمام روحانیون منطقه همچون آیت‌الله رسولی محلاتی در مسجد فرشته، آیت‌الله مفتح در مسجد قبا، شهید شاه‌آبادی در مسجد اختیاریه، امام جمارانی و ... که در منطقه شمال تهران بودند، با محوریت آیت‌الله ملکی تلاش می‌کردند.
در یکی دیگر از گزارش های ساواک به تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۴۷، دربارۀ فعالیتهای اصحاب مسجد همت در مجمع اسلامی آمده است: «مؤسس اولیۀ مجمع» شخصی به نام فرهمند بوده که در مسجد همت تجریش مکتب داشته، و تدریس می‌کرده، و بعد از فوت وی در فروردین ۱۳۳۹، آقایان مصطفى ملکی، دکتر محمد ملکی، محمدباقر پویانفر، محمدباقر محققی گرد هم جمع شده، و مجدداً فعالیت مجمع شروع ]شده[ و سخنران جلسات آن آقای آیت‌الله طالقانی بوده ... لیکن از مرداد ۴۶ دوباره همان هیئت رئیسۀ قبلی که در حال حاضر گردانندگان مؤثر مجمع مورد بحث می‌باشند، فعالیت خود را از نو آغاز کرده‌اند ... ». البته این بار فعالیت مجمع به ظاهر جنبۀ سیاسی نداشت و فقط مذهبی بود. در این دوره، فخرالدین حجازی به دعوت مجمع، در مسجد همت که محل اصلی اجرای برنامه‌های تبلیغی آن بود، سخنرانی می‌کرد.
در آبان ۱۳۵۱ / رمضان ۱۳۹۲، امام جماعت مسجد همت (حجت‌الاسلام مصطفى ملکی)، از حجت‌الاسلام معادی‌خواه درخواست کرد تا پس از اقامۀ نماز ظهر و عصر در این مسجد به منبر برود. اتفاقاً آیت‌الله طالقانی نیز از او خواست که در همین زمان در مسجد هدایت سخنرانی کند. از آنجاکه معادی‌خواه به آقای ملکی قول داده بود، از آقای طالقانی عذر خواست، اما آقای طالقانی برای اینکه او هم به سخنرانی در مسجد همت برسد و هم به مسجد هدایت، در رفتاری کم‌سابقه، نماز جماعت ظهر و عصر را با حدود یک ساعت تأخیر در مسجد هدایت اقامه کرد.
کتابخانۀ مسجد همت
مسجد همت در پایان دهۀ ۱۳۴۰ شمسی دارای کتابخانه شد. بنیان‌گذار کتابخانۀ مسجد، داوود روزبهانی بود که قبل از آن، در مسجد گیاهی و مسجد استاد عزیز فعالیت می‌کرد. برای این منظور یک هشتی که در گوشه‌ای از حیاط مسجد قرار داشت، آماده و قفسه‌بندی شد (همو، ۶۶- ۶۹).
برگزاری مراسم ترحیم برای آقا مصطفى
پس از شهادت حاج آقا مصطفى خمینی در پاییز ۱۳۵۶ شمسی، متصدیان مسجد همت تصمیم گرفتند که مجلس یادبودی در آنجا برگزار کنند. این مراسم مصادف شد با سفر زیارتی مصطفى ملکی به حج، اما او قبل از سفر، اعلامیۀ برگزاری مراسم را نوشت که در آن به نحوی هم از امام خمینی(ره) نام برده شده بود. با وجود برخی مشکلات و امتناع انتشاراتی ها از چاپ اعلامیه، در نهایت، بیش از ۰۰۰‘۵ اعلامیه چاپ، و در قم، کرج و بازار تهران پخش شد.
کلانتری شمیران پس از آگاهی از تصمیم اولیای مسجد همت مبنی بر برگزاری مراسم بزرگداشت برای فرزند امام، تلاش کرد مانع آن شود. سپس به این مقدار رضایت داد که سخنران مراسم پیش از آغاز مراسم در کلانتری، پای تعهدنامه‌ای را امضا کند؛ اما در نهایت، پلیس از بیم تظاهرات شمار قابل توجهی از مردم که برای شرکت در مراسم پشت درهای بستۀ مسجد تجمع کرده، و به داخل مسجد راه نیافته بودند، اجازۀ برگزاری مراسم را صادر کرد؛ ولی پس از پایان مراسم، شیخ محمود رستگاری، سخنران مراسم را به محض خارج‌شدن از مسجد بازداشت کرد. در مقابل، جمعیت شرکت‌کننده با اطلاع یافتن از این دستگیری، اعلام کردند تا زمانی که شیخ آزاد نشود، مسجد را ترک نخواهند کرد. به این ترتیب پلیس پس از ساعاتی ناچار شد که او را آزاد کند.
زلزلۀ طبس
وقوع زلزلۀ شدید طبس در ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ و روشن‌شدن کُندی کار دستگاه های کمک‌رسانی دولتی، نظیر شیر و خورشید و امثال آن به آسیب‌دیدگان، سبب شد تا با شدت گرفتن تدریجی حرکت انقلابی در کشور، اداره‌کنندگان مسجد و اهالی محل، با توجه به ضرورت کمک‌رسانی به هم‌میهنان آسیب‌دیده، کاروانی حاوی کمک ها به همراه چند پزشک از طرف مسجد همت به طبس بفرستند. این کمک ها با محوریت مصطفى ملکی و توسط بازاریان تجریش جمع‌آوری، و سامان‌دهی شد (همو، ۱۰۵- ۱۰۶).
در دوران شدت‌گرفتن تظاهرات خیابانی برضد حکومت پهلوی، دو کلاس آموزشی در مسجد همت گشایش یافت که مدرس آنها دکتر علی قادری بود. در یکی از این کلاس ها مسائل اعتقادی، و در دیگری کمک های اولیۀ پزشکی آموزش داده می‌شد. سبب برگزاری کلاس دوم این بود که اگر در تظاهرات خیابانی، کار به درگیری با نیروهای نظامی و پلیس کشید، افراد آموزش‌دیده بتوانند به مجروحان کمک کنند. به موازات این دوره‌های آموزشی، با حمایت مصطفى ملکی، دو یا ۳ خانه به صورت درمانگاههای کوچکی درآمدند و در آنها چند پزشک ازجمله دکتر علی‌اکبر ولایتی و دکتر علی قادری به مجروحان در درگیری با نیروهای حکومت کمکهای پزشکی می‌رساندند (همو، ۱۰۷- ۱۰۸).
مسجد همت تجریش میان دو کاخ نیاوران و سعدآباد واقع است که در زمان پهلوی از حساسیت بسیاری برخوردار بود، اما مردم می‌دانستند در این مسجد هر شب روشنگری و سخنرانی‌های خوبی صورت می‌گیرد که با حضور آیت‌الله ملکی تلاشهای این مسجد انسجام بسیاری یافت. آیت‌الله ملکی جزء اولین نفرات و بنیان‌گذاران جبهه روحانیت مبارز با شهید بهشتی، شهید مطهری، شهید مفتح، شهید محلاتی، شهید شاه‌آبادی، مرحوم آیت‌الله ایروانی، مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی و ... بود که ایشان اداره کننده جلسات بود و ساواک، بارها با ایشان برخورد کرده بود.
مسجد همت در دو سال پایانی حکومت پهلوی فعالیت های انقلابی اهالی شمیران را سروسامان می‌داد و عملاً محور فعالیت های سیاسی منطقه بود. با پیروزی انقلاب اسلامی نیز این مسجد مانند بیشتر مساجد سراسر کشور یکسره به خدمت انقلاب درآمد و به محل کمیتۀ انقلاب اسلامی تجریش بدل شد؛ اما خیلی زود، کمیته به بخش جنوبی کاخ سعدآباد منتقل گردید و مسجد فعالیت های عادی خود را از سر گرفت (طاهراحمدی، ۱۰۹-۱۱۰).
مآخذ:
بازرگان، مهدی، یادداشتهای روزانه، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، ۱۳۷۱ ش؛ طاهراحمدی، محمود، تاریخ شفاهی مسجد همت تجریش، تهران، ۱۳۸۶ ش؛ حسینیۀ ارشاد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ کیهان، تهران، ۱۳۵۸ ش، ۲۳ مرداد، شم ۷۸۲‘۱۰، نیز ۲۵ مرداد، شم ۷۸۳‘۱۰؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک، آیت‌الله سید محمود طالقانی، ابوذر زمان، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
برگرفته از کتاب تاریخ شفاهی مسجد همت
نظر شما