به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، به مناسبت فرا رسیدن سالروز مبعث پیامبر ختمی مرتبت، حضرت محمد مصطفی(ص) و به منظور بررسی جایگاه مسجد در سیره و تمدن نبوی(ص) با «حسین رمضانی»، رئیس مرکز مطالعات پیشرفت و تمدن وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو گروه فلسفه پژوهشگاه، گفتگو کرده‌ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:
مسجد در فرهنگ اسلامی چه معنا و جایگاهی دارد و پیامبر(ص) در ساخت تمدن اسلامی برای مسجد چه شانی قائل بودند؟
مسجد در لغت اسم مکان و محل عبادت و سجده است البته در تعبیر زبان عربی اگر مسجَد بگوییم منظور محل عبادت فرد در خانه است و منظور از مسجِد محل عبادات جمعی و جماعت؛ این معنا در لسان روایات هم به کار رفته ازجمله روایت پیامبر اکرم(ص) که فرمودند: خداوند برای من زمین را مسجدی (محل عبادت) پاکیزه قرار داد ... گویی در لسان ایشان همه زمین محل عبودیت زمین است.
اما به لحاظ هویت تمدنی، اولین نهاد اجتماعی و سازمان جمعی که از سوی پیامبر اکرم(ص) در روزهای نخستین حضور ایشان در یثرب تاسیس شد، مسجد بود یعنی اولین اقدام در مدینة‌النبی(ص) تاسیس مسجد بود و حضرت(ص) همه مومنین و تازه‌مسلمانان یثرب را حول محور مسجد جمع کردند. به عبارت دیگر، اولین اقدام تمدنی در دولتشهر اسلامی و نبوی ساخت مسجد بود.
پس از تاسیس مسجدالنبی(ص)، این نهاد چه نقشی را در حکومت نوپای نبوی(ص) ایفا کرد؟
مسجد لقب تپنده جامعه اسلامی و محل اجتماع همه مسلمین و نزول و ابلاغ وحی و تبیین کلام الله بوده است جایی بود که مردم ذهن و قلب و جانشان از آنجا به خانه خدا متوجه می شد البته خانه خدا هم نمادی زمینی است برای توجه اذهان و قلوب به سمت حضرت حق. لذا مسجد از خاصیت جهت‌دهی در ابعاد فکری، خُلقی و رفتاری به سمت امر و خواست الهی برخوردار است. برای همین هم در تمدن اسلامی، مساجد را جامع می گفتند چون جامع‌الابعاد بودند.
مطلب دیگری که به جهت تمدنی به آن توجه می شود آنکه مسجد همه شئون اجتماع، سیاست، اقتصاد، قضا، ارتباط و تبلیغات و حتی جهادی را در بر می گرفت چنان که وقتی پیامبر(ص) می خواستند برای غزوات نیرو جمع و اعزام کنند، در مسجدالنبی(ص) چنین می کردند؛ مسجد وعده‌گاه و موعد جمعی برای عبادت و اقامه امر اجتماعی بر اساس شریعت بود.
مسجد در حکومت نبوی(ص) چه دستاوردهای تمدنی را رقم زد؟
مردم شبه‌جزیره عربستان با فرهنگ رشدیافته آشنا نبودند، عرب بادیه‌نشین خصلت فردگرایانه شدیدی داشت که از قومیت و قبیله‌گرایی و اقتضائات جغرافیایی ریشه می گرفت چون زندگی در آن سرزمین مستلزم شداد از لحاظ روحی و شخصیتی بود؛ اما پیامبر(ص) با تاسیس مسجد مردم را در کنار هم جمع کردند و آنها را به درک یکدیگر و اجتماع و اتحاد مدنی رساندند.
مسجد در گام بعد بستری بود برای اینکه در این جمع، معارف وحیانی بیان شود و سپس آن معارف تفصیل بیابد؛ از دیگر سو مسجد محل تبیین و روشنگری و نهادینه کردن بایدها و نبایدهای شرعی و الهی بود؛ علاوه بر این، منبر نبوی(ص) در مسجد مستقر و منبر نماد کلام الهی بود چون از منبر کلام الهی ابلاغ می شد؛ از این رو، مسجد خُلق و روح و هویت جمعی مردم را شکل می داد و همه اینها در خدمت اتحاد مدنی درآمد.
همچنین، حضرت رسول(ص) از مسجد همه شئون و امور اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را مدیریت می کردند، برای مثال نیروها از مسجد تجمیع و به جهاد گسیل داشته می شدند یا برای ازدواج جوانان خطبه عقد در مسجد قرائت و احکام اساسیِ قطعه‌بندی زمین های زراعی برای کشت و زرع مردم در مسجد انجام می شد.
شئون اساسیِ اقتصاد مدینة‌النبی(ص) نیز در مسجد مدیریت و تبیین می شد یا در مسئله رحم و شفقت و نوع‌دوستی، پیامبر(ص) در مسجد پذیرای فقرا بودند و ادب معاشرت را نیز در مسجد به مردم آموزش می دادند؛ به عبارت بهتر، مسجد محل ظهور همه معارف بود و دولتشهر نبوی(ص) بر مدار مسجد شکل گرفت.
پیامبر(ص) در مسجد چه امور دیگری از زندگی فردی و اجتماعی مردم را سامان داده و اداره می کردند؟
مسجد محل قضا و حکم و داوری پیامبر(ص) و دارالحکومه نبوی(ص) و محل گرفتن بیعت از مردم و نیز محل مشورت و صدور فرمان های حکومتی حضرت رسول(ص) بود؛ همچنین، سفرا و کارگزاران از مسجد اعزام و پیام های ابلاغی به سایر سرزمین ها در مسجد انشاء و املا می شد.
ضمن اینکه از همه اطراف و اکناف وقتی مردم درصدد اطلاع مستقیم از اخبار بودند باید در مسجد حضور می یافتند چنان که حضرت رسول(ص) فرمودند: در مدینه کسی نباشد مگر آنکه در همه اوقات نماز در مسجد حاضر شود.
اشاره کردید مردم جزیرة العرب در هنگام ظهور اسلام منطق فردگرا داشتند، مسجد در جمع‌گرا کردن جامعه عرب و مسلمانان در تمدن نبوی(ص) چه نقشی ایفا کرد؟
همگرایی اجتماعی که منجر به وحدت و در پی آن تحقق اهداف مدنی می شود و می تواند نیازهای طبیعی جامعه را تامین کند همه در مسجد محقق می شد پس از پیامبر(ص) تا امویان این رویه حاکم بود چنان که مسجد کوفه دارالخلافه امیرالمومنین(ع) بود اما خلفای اموی دارالخلافه را از مسجد جدا کردند و این اقدام با معاویه آغاز شد!
بنابر این مسجد عالی ترین مظهر تمدن نبوی به شمار می رود.
امروز که ساخت تمدن نوین اسلامی هدف غایی گام دوم انقلاب است چقدر به مسجدمحوری نظیر آنچه در زمان پیامبر(ص) رواج داشت، نیاز داریم؟
مسجد در تمدن نبوی(ص) محلی بود که پیامبر(ص) در آن به همه نیازهای اجتماعی با هدف اقامه دین الهی پاسخ می دادند؛ «أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى وَ فُرادى» (سبأ، ۴۶) نه فقط در ایستادن برای اقامه نماز بلکه در همه شئون زندگی فردی و اجتماعی و در خلوت و جلوت باید جلوه‌گر باشد. به فرموده پیامبر(ص) خداوند همه زمین را مسجد پاکیزه قرار داد اگر بخواهیم دلالت این بیان را با ابعاد تمدنی توسعه دهیم باید بگوییم همه ابعاد تمدن مسجدی باشد.
تمدن ما مسجدی و مظهر «أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ» است لذا اقتصاد، سیاست و نظامات اجتماعی و قانونی و حقوقی و رویه ها و سبک های مختلف تدبیر عمومی، روابط بین الملل و همه حوزه های شکل گیری کالبد شهری باید با محور «أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ باشد.
این رویکرد چه رهارودی در عرصه تمدنی دارد؟
اگر چنین بود در تراز تمدنی قرار می گیریم اگر فرهنگ را آن گونه بشناسانیم که معارف دینی به ما یاد داده اند و در چارچوب ارزش های دینی مستقر کنیم و فرهنگ ما در امتداد احکام شرعی شود این فرهنگ مظهر «أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ» است و تمدن‌ساز می شود.
از ابعاد ذوق هنری، معماری مسجد است مساجد از جنوب اروپا تا خاوردور در مالزی و اندونزی و چین مساجدی ساخته شده اند که در کالبد خود روح معارف و ارزش ها و احکام دینی را متجلی کرده اند مسجد نمونه ای بارز از عینیت دین در مظاهر تمدنی است.
اگر همین نماد را به همه حوزه های تمدن تسری دهیم اعم از اقتصاد و اجتماع آنگاه تمدنی تراز شکل می گیرد تمدن نوین اسلامی درواقع احیای تمدن اسلامی و میراث نبوی در چارچوب اقتضائات امروزی است نمی خواهیم تمدنی جدید یعنی غیر از آنچه پیامبر(ص) در قرآن و سنت آورده اند، ایجاد کنیم می خواهیم میراث قرآن و سنت را در زمانه کنونی محقق و روزآمد کنیم اینچنین تمدن نوین اسلامی ساخته می شود.
نظر شما