تثبیت حدیث سلسلةالذهب با ورود امام رضا (ع) به ایران/مناظرات عالم آل محمد (ص) زمینه گسترش علم را در جامعه اسلامی فراهم کرد

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: حضور علی بن موسی الرضا (ع) در ایران اگرچه به اجبار دستگاه خلافت عباسی و شخص مامون بود اما منجر به آثار و برکات فراوانی برای این مرز و بوم شد چراکه با قدم نهادن هشتمین سلاله پاک رسول خدا در ایران، علاوه بر رونق و آبادانی، از بُعد علمی نیز جهش قابل توجهی در جامعه صورت پذیرفت.

امام رضا (ع) با حضور در جلسات مناظره با اندیشمندان ادیان و مذاهب مختلف و گفت‌وگو با آنان، میراث ماندگاری برای علوم اسلامی بر جای نهاد، هرچند که هرکدام از این جلسات توسط مامون و زیر نظر او با هدف تخریب جایگاه حضرت برگزار می‌شد، اما هربار پیروز این مناظرات عالم آل محمد (ص) بود.

بر آن شدیم همزمان با فرارسیدن یازدهم ذی‌القعده، سالروز ولادت امام رضا (ع) گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین «قاسم خانجانی» عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه پیرامون دستاوردهای حضور آن امام همام در ایران داشته باشیم که در ادامه می‌خوانید:

حضور امام رضا (ع) در ایران چه برکات و دستاوردهایی در عرصه شناخت مردم از اهل‌بیت (ع) و سیره این بزرگواران داشت؟

از نظر تاریخی تاثیر حضور امام رضا (ع) در ایران را باید قبل از استقرار حضرت در توس و مرو بررسی کرد و در ادامه سیر تاریخی سفر ایشان که در اینجا برای تبیین بحث از تعبیر «تثبیت روایت سلسله‌الذهب در نیشابور و رسیدن به مرو» استفاده می کنم.

امام رضا (ع) حدود دو سال در مرو حضور داشت و اتفاقاتی که در این دوران به وقوع پیوست را باید در سیر بررسی تاثیر حضور ایشان در ایران در نظر گرفت؛ از سوی دیگر برای پاسخ به این پرسش باید به نوع سفر امام (ع) به ایران نیز توجه کرد، از خداحافظی و وداع ایشان با مدینه و حرم مطهر پیامبر اکرم (ص) تا گریستن اهل بیت ایشان هنگام خروج از مدینه که حکایت از این داشت که اولا این سفر با بازگشت همراه نیست، دوما پایان این سفر شهادت است و سوما حکایت از تصمیم خلیفه وقت برای استفاده سیاسی از امام رضا (ع) داشت.

این نوع حرکت و خروج امام ر ضا (ع) از مدینه چندین پیام داشت، نخست اینکه از ابتدا روشنگری شود که چنین نیست که حکومت خاطرخواه امام رضا (ع) است و قصد لطف به حضرت را داشته و می‌خواهد از محضر ایشان بهره مند شود و مهمتر اینکه امام رضا (ع) علاقه ای به رفتن نداشت. 

اما مساله دوم به حضور امام رضا (ع) در ایران و به ویژه نیشابور باز می‌گردد. بسیاری از کسانی که اطراف کاروان حضرت بودند و به روایتی چند صدنفر و در روایت دیگر چندهزار نفر همگی از اهل سنت بودند و از سخنان حضرت یادداشت برمی داشتند. بنابراین امام رضا(ع) از فرصت استفاده کرده و حدیث سلسله الذهب را نقل می کنند. سلسله الذهب یعنی روایتی که تمام راویان آن طلایی هستند به دلیل آن که تمام راویان همه معصوم بودند و این روایت غیر از معصوم از کسی نقل نشده است.  

امام رضا (ع) فرمودند: «اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا» (خداوند جل جلاله می‌فرماید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» دژ من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. چون مرکب به راه افتاد [امام رضا](ع) گفت: [البته] با شرایطش و من جزو شرایط آنم). التزام به «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» و تاکید بر این مساله که یکی از شرایط ورود به این دژ، امام رضا(ع) است. به بیان دیگر ادامه امامت و این سلسله را با تاکید بر خودشان به عنوان امام زمان، یکی از شروط مورد توجه قرار می دهند.

در شرح بیشتر این مساله باید گفت: کسی که لا اله الا الله می گوید در صورتی از عذاب در امان است که امام زمان خود را پذیرفته باشد و این شاکله و مبنای اندیشه تشیع به ویژه امامت در کلام هشتمین امام شیعیان است که در جریان ورود ایشان به نیشابور ثبت شد و پس از آن نیز نیشابور تبدیل به پایگاه شیعی شد.

هشتمین امام شیعیان پس از ورود به مرو و مواجهه با شرایط جامعه آن روزگار چه رویکردی را اتخاذ کرد؟

با وجود سخت‌گیری‌ها و نظارت مامون، اتفاقا حضور امام رضا (ع) در مرو تاثیر بسزایی در عرصه‌های مختلف داشت به ویژه که مرو در آن زمان مرکز خلافت عباسی بود. وقتی امام (ع) وارد مرو شد چندین اقدام مهم در راستای ثبیت سیره و سنت رسول خدا و ائمه اطهار (ع) داشت و از سوی دیگر نقشه راه برای آینده را مشخص کرد.

آن حضرت با ورود به مرو در وهله اول ولایت‌عهدی را نپذیرفت، در واقع عباسیان به دروغ و تزویر این مساله را شایعه کرده بودند که ما می‌خواهیم خلافت را واگذار کنیم اما امام رضا (ع) از نیت آنان آگاهی داشت و این مساله را نپذیرفت تا جایی که حضرت را تهدید به مرگ کردند و در این وضعیت بود که  حضرت مجبور به پذیرش ولایت عهدی شدند به این شرط که در امور حکومتی دخالت نداشته باشند، عباسیان نیز وقتی دیدند چاره‌ای ندارند این مساله را پذیرفتند تا زمانی که بحث نماز عید فطر مطرح شد.

همه می دانیم که نماز عید فطر یکی از شئون حکومت اسلامی است، اینکه ولی فقیه و نمایندگان او از نقاظ مختلف برای اقامه نماز عید حضور می‌یابند مساله‌ای قابل توجه است لذا عباسیان از امام رضا (ع) درخواست کردند که نماز عید را بخواند تا اولا به مردم ثابت کند که علی بن موسی الرضا(ع) در یک کار حکومتی که همان اقامه نماز عید است حضور یافت و از سوی دیگر به اهداف خود برسند. امام رضا (ع) اما از اول کار و زمانی که این پیشنهاد مطرح شد استقبال نکردند اما با اصرار آنها عنوان کردند که در صورتی میپذیرم که نماز را بر اساس سنت جدم رسول خدا و پدرم امیرالمومنین اقامه کنم.

در اینجا نیز دوباره بحث تقویت سنت نبوی از سوی امام رضا (ع) مطرح شد، البته که عباسیان چنین چیزی را نمی خواستند اما چاره ای جز قبول آن نداشتند در نتیجه حضرت برای اقامه نماز عید، اولا با مرکب حرکت نکردند و لباس و پوششی کاملا متفاوت با حاکمان پوشید، در حالی که آن زمان رسم بر این بود که حاکمان برای اقامه نماز سوار بر مرکب شده و افراد بسیاری آنها را همراهی می کردند. در چنین شرایطی «فضل بن سهل» وزیر مامون که شرایط را چنین دید، اخبار را به گوش خلیفه رساند و گفت اگر امام رضا (ع) به مصلی برسد و نماز را اقامه کند چیزی از حکومت باقی نمی ماند.

در واقع امام رضا (ع) با این حرکت دورویی و تزویر در حکومت مامون را به نمایش گذاشت و در نتیجه عباسیان به این بهانه که قصد به زحمت انداختن شما را نداریم، از حرکت امام رضا (ع) و اقامه نماز توسط ایشان جلوگیری کردند با این وجود وقتی که امام (ع) بازگشت و نماز را اقامه نکرد باز هم آثاری علیه عباسیان ایجاد شد  که در تاریخ ماندگار شد.

مناظرات و مباحث علمی که امام رضا (ع) با دانشمندان مختلف و اهل کتاب داشت، میراث ماندگار آن حضرت از حضور در ایران است. در رابطه با تاثیر این جلسات در روند پیشرفت علوم در تاریخ اسلام اشاره بفرمایید.

این مناظرات به خواسته امام رضا (ع) تشکیل نشد و حضرت هرگز رأسا جهت برگزاری جلسات علمی پیش‌قدم نشد، این جلسات در واقع دستپخت مامون و حکومت عباسی بود که با این حربه می خواستند امام رضا(ع) را تحقیر کنند اما این کار عملا نتیجه عکس داد و زمانی که علما و بزرگان از اقوام و ادیان مختلف به طرح پرسش‌های متعدد پرداخته و با پاسخ امام رضا (ع) مواجه شدند به حقانیت حضرت ایمان آوردند. دراین مناظرات علمای یهود، نصارا و زردشت حضور داشتند و اینگونه بود که در اثر پاسخ¬های عالمانه و دقیق و استدلال¬های عقلانی و علمی، امام رضا (ع) به عالم آل محمد مشهور شد و مباحث ایشان تاثیر فراوانی در منطقه مرو و خراسان آن روزگار بر جای گذاشت.

این مناظرات منجر به این شد که در ایران امروز، عراق، پاکستان و بخشی از افغانستان پایگاه و مراکز شیعی شکل بگیرد و امامزادگان به تدریج به سمت ایران روانه شوند. حضور امام رضا (ع)، حضرت معصومه (س) و سایر امامزادگان منجر به این شد که پس از حدود12 قرن این نقاط به پایگاهی برای شیعیان تبدیل شود و حتی برخی حکومت صفویه را ناشی از حضور امام رضا (ع) در مرو می دانند.