عاشورا نهضتی به وسعت تاریخ اسلام/حرکت سیدالشهدا (ع) حقیقت دین را نمایان ساخت

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: کنفرانس بین‌المللی «شرق‌شناسی و امام حسین (ع)» 22 اردیبهشت ماه سال جاری با مشارکت پژوهشگرانی از 103 دانشگاه و 29 مرکز جهان در آستان مقدس امام حسین (ع) برگزار شد. 

در این کنفرانس که با شعار «امام حسین (ع) جهانی و جاودانگی» برگزار شد، محققانی از کشورهای آمریکا، انگلیس، اسپانیا، ایتالیا، سوریه، فرانسه، بحرین، مصر، افغانستان، ایران، تونس، یمن، الجزایر، پاکستان، اندونزی، کلمبیا، نیجریه، هند، غنا، فلسطین، آذربایجان، ترکیه، گینه، بنگلادش، عراق و ... حضور داشته و به ارایه مقالات خود پرداختند.

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر «سعید جازاری معموئی» رئیس دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) و پژوهشگر ایرانی، در این همایش با ارایه مقاله‌ای با عنوان (امام حسین(ع) در منظر«شارل ویرولود» نظری به کتاب «تعزیه فارسی یا درام کربلا») موفق به کسب مقام سوم شد.

خبرنگار خبرگزاری شبستان به بهانه برگزاری این کنفرانس بین‌المللی و مقاله حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر «سعید جازاری معموئی»، گفت وگویی اختصاصی با وی انجام داده است که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

علت فراگیر شدن واقعه عاشورا و شهرت آن در سطح جهان چیست؟ به هرحال وقایع مختلفی در طول تاریخ به وقوع پیوسته است اما چرا این واقعه جانسوز از ابعاد مختلف همواره مورد توجه اندیشمندان در سراسر جهان بوده است؟ 

وجود مبارک امام حسین (ع) به عنوان رکنی رکین در حوزه اسلام‌شناسی و شرق‌شناسی از اواخر قرن هجدهم  مورد توجه  سیاحین، مستشرقان و محققان غربی قرار گرفت. این توجه به ساحت حضرت سیدالشهدا (ع) از چند جهت قابل تامل بوده، که از جمله آنها می‌توان به بعد شخصیتی، وقایع تاریخی عصر ایشان، مساله نهضت عاشورا و تحلیل های مختلف مرتبط با آن اشاره کرد.

از آن رو که واقعه عاشورا نقطه عطف و ظهور برخی مفاهیم مهم کلامی و عقیدتی عصر امویان شده است، در کنار مباحث تاریخی و تمرکز مورخان منجر به این شد که در طول قرن‌ها این نهضت مورد بررسی متفکرین مسلمان و غیر مسلمان  باشد. به هر روی بررسی تاریخی این مساله که چه عاملی منجر به این شد که پس از گذشت 50 سال از رحلت پیامبر اکرم (ص) چنین فاجعه‌ای در دنیای اسلام نسبت به اهل‌بیت عصمت و طهارت ، یا به تعبیر دیگر خانواده پیامبر و راس حکومت اسلام صورت پذیرد، همواره یک بحث مهم برای جمعی از محققین به شمار می رود.

جنبه دیگری که سبب توجه جمله ای از اندیشمندان جهان به مساله عاشورا شد، مساله مطالعات تطبیقی شخصیت حضرت سیدالشهدا (ع) و نهضت عاشورا است که در دنیای اسلام و و مسیحیت جایگاه خاص خود را دارد، در واقع رنج و مصیبت امام حسین (ع) و تطابق آن با مصیبت‌ها و مصائب حضرت مسیح(ع)، جریان معراج و به صلیب کشیده شدن ایشان دستمایه بررسی پژوهشگران این محور قرار گرفته است. در این میان شهادت امام حسین (ع) با توجه به اندیشه‌های الهیاتی و کلامی این مساله را مطرح می‌کند که مسیح (ع) و سیدالشهدا (ع) هر دو از آنچه که در انتظارشان بود مطلع بودند. تداعی چهره مسیح در عیسی برای جمعی از مسیحیان ارتدوکس و نیز کاتولیک  به نوعی توجه آنان را به عاشورا جلب کرده است.

بُعد دیگری که باید در رابطه با مطالعات مستشرقین در عرصه عاشورایی مورد توجه قرار دارد، بحث معرفتی و عرفانی این واقعه مهم و جانسوز صدر اسلام  است. برای این عده،  وجود مبارک امام حسین (ع) صورت باطن‌‌گرایی درونی و عرفانی دنیای اسلام را نمایان کرد. این نوع مطالعات از حوالی سالهای 1930 میلادی در پاریس و سویس رقم خورد.در این بخش مباحث کلامی و اعتقاداتی مانند رجعت ، شهادت، ایثار و تجلی پروردگار در وجود انسان  در اندیشه مسیحیت و اسلام مورد توجه بوده و از سوی دیگر اسلام‌شناسان و شرق‌شناسان و اندیشمندانِ عرصه مطالعات تطبیقی ادیان همواره به این مباحث توجه داشته اند چراکه در مورد هر دو شخصیت یعنی حضرت عیسی مسیح (ع) و امام حسین (ع)، مولفه های مذکور مطرح است. به عنوان نمونه در این نوع مطالعات به این عناوین نیز التفات می گردید: حسین ثار الله و عیسی روح الله  دو مفهوم تجلی ربوبیت در انسان ملکوتی.

از دیگر ابعادی که برای مستشرقین و اسلام‌شناسان غربی و حتی شرقی در مورد عاشورا و شخصیت امام حسین (ع) شکل گرفته است، مطالعات و پژوهش‌هایی با محور هنر است؛ رشته‌هایی نظیر معماری، تئاتر و حتی موسیقی بخشی از هنرهایی است که در این عرصه مورد توجه بوده است، برای مثال در حوزه بالکان مناطقی به عنوان سقاخانه و آبخوری به یاد واقعه عاشورا تاسیس شده است و سبک خاصی از خیابان‌سازی و نمای بازارهای قدیم را به خود اختصاص داده است؛ این نوع هنر که در حوزه کشورهای غربی در قالب مجسمه‌سازی نمود یافته است برای مستشرقین مقوله قابل توجهی است که ریشه شکل‌گیری آن را بررسی کنند. 

البته در این بین که صحبت از هنر عاشورایی شد باید جنبه موسیقیایی عاشورا را برای مستشرقین بیان کرد و مورد توجه قرار داد. جنبه هنری و شاخه موسیقی مذهبی برخاسته از واقعه عاشورا به جنبه هایی مانند، خوانندگی های ویژه و تعزیه باز می‌گردد، بخش هایی از مداحی ها، نت های متناسب آن در دستگاه های مختلف موسیقی، کتیبه نویسی های مرتبط با آن  و ... اوزان عروضی خاص این نوع موسیقی حزن آور و بعضا حماسی، قافیه و نُت‌های خاص با محور و سبک  دینی شرقی  (صفوی و اخیرا قاجاری) در میان پژوهش های مستشرقین جایگاه خاصی به خود اختصاص داده است.

از نمونه آثاری که در این مجال باید مورد توجه قرار دارد، مواردی است که به بررسی ابعاد شخصیتی امام حسین (ع) در آثار مشهور قرون هجدهم و نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی پرداخته اند. مانند  آثار افرادی همچون  «شارل ویرولود» شاهد هستیم، یا آثار افرادی نظیر «آرتور دو گوبینو» که در قرن هجدهم اشاره به تعزیه دارد و از آن به عنوان اثر هنری یاد می کند که جلوه و محور اصلی‌اش واقعه عاشورا است. من در این پژوهش خود که به آستان مقدس ختبه حسینیه تقدیم نمودم بررسی اجمالی در سیر تاریخی این مطالعات ارائه کردم.

بازگردم به سوال شما، به طور خلاصه فراگیر شدن و شهرت جهانی عاشورا به موضوع گسترش اسلام در جهان مرتبط است، بسیاری از وقایع صدر اسلام با نهضت عاشورا گره خورد و پس از آن شکل گرفت؛ از قیام ها و انقلاب ها و تحولات فرهنگی گرفته تا شکل گیری فرق و نحله‌ها که بخش مهمی از آن به مساله عاشورا و نهضت آن حضرت درمدینه و عراق آن زمان باز می گردد. 

اما در ادامه با گسترش اسلام و ظهور این جریان ها در دنیای غربِ امروز و بررسی جریان‌های اسلامی، طبیعتا علل ظهور وقایعی نظیر عاشورا و مسایل مختلف مذهبی و کلامی، منجر به انعکاس و گسترش تتبعات در عرصه عاشورا در سطح بین المللی می‌شود.

بنابراین در شرحی خلاصه نسبت به بررسی علل توجه اندیشمندان جهان به واقعه عاشورا، می توان مساله گسترش اسلام در دنیای امروز را نیز یکی از علل اصلی دانست چراکه در مساله عاشورا، موضوعاتی نظیر فاطمیه و مقام این بانوی بزرگوار نیز بررسی می‌شود. بسیاری از اسلام شناسان نظیر‌ « شارل ویرولود» مساله عاشورا، فاطمیه و مهدویت را موضوعاتی می دانند که به یکدیگر متصل بوده و گره خورده اند.

بر اساس نظر برخی از این دسته از محققین، اساسا ظهور و بروز شخصیت شناسی حضرت زهرا (ع)  در میان عامه و خاصه از دل واقعه عاشورا موضوعی است مسلم. ، همانطور که مساله موعود در دنیای اسلام به مساله عاشورا گره خورده است، بنابراین علت شهرت جهانی واقعه عاشورا از جنبه دیگر به این مساله باز می گردد، بنابراین شاهد هستیم که تتبعات اسلام شناسان رنگ و بوی متفاوتی نسبت به یکدیگر در این عرصه یافته اند. 

رهاورد توجه به دستاوردهای اخلاقی و اجتماعی واقعه عاشورا برای جامعه امروز چیست؟

اثرگذاری این واقعه در بین وقایع صدر اسلام از درجه بالایی از اهمیت برخوردار است. از سوی دیگر شباهت آن با مسایلی که در دنیای مسیحیت نسبت به حضرت عیسی (ع) مطرح است منجر به توجه بیش از پیش اندیشمندان به جریان عاشورا شده است که پیش تر اشاره کردم.

مسایل تاریخی که پس از عاشورا به وقوع پیوست نیز این نهضت را در نظر اندیشمندان دارای اهمیتی دوچندان کرده است اما یکی از مسایلی که شاید امروز بیش از هر زمان مورد توجه قرار گرفته موضوع زیارت است. این مساله در مسیحیت نیز وجود دارد و برای مثال برای شخصیت های درجه دو نظیر سنت «برنادت» نیز زیارتگاه‌هایی ساخته اند و مسیحیان معتقد برای زیارت و توسل به آنجا می روند. 

زیارت موضوعی است که در صدر اسلام به عنوان یک نماد تکرار شده و در طول تاریخ اسلام ادامه یافته است.  از سوی دیگر در دنیای اهل سنت و تشیع نیز از مهمترین نمادهای قداست، زیارت و توسل است و طبیعتا رهاورد مشترک واقعه عاشورا و توجه اندیشمندان اسلام و مسیحیت در این عرصه توجه به مقوله زیارت ، توسل و امثال آن است. البته من اجازاه می خواهم که عرض کنم، بسیار نیز در مبالغه برای ترسیم موضوعات کاملا مقبول بین المللی سزاوار نیست. ما تاثیر و رهآورد عاشورا را در میان بسیاری از فر و نحل اسلامی می بینیم و می پذیریم. اما باید گفت در غرب و در میان ارفاد مسشترق نیز برخی با نگاه احترام و عده ای نیز با ادبیات تحلیلی و نقادانه به آن پرداخته اند. بی شک هر دو دسته می‌توانند در تحلیل و بررسی های علمی و مذهبی ما  به نوعی اثر گذار باشند. شما به دنبال اثر همه جانبه در بین الملل نروید. مهم حقیقت و ماهیت ملکوتی و آثار مختلف این واقعه برای آنان است که به آن توجه و التفات یافته اند.

به عنوان پرسش پایانی اشاره‌ای به کنفرانس بین‌المللی شرق‌شناسی و امام حسین (ع) داشته باشیم که مقاله شما نیز در این کنفرانس موفق به کسب رتبه شد. این کنفرانس با چه هدفی برگزار شد و به نظرتان برپایی این قبیل رویدادها چه تاثیری در نشر سیره اهل‌بیت (ع) دارد؟

به نظرم این کنفرانس و برگزاری آن در شرایط فعلی عراق و عتبه منوره حسینیه  امری مبارک و ارزشمند بود.از کشورهای مختلفی بعضا اهل تامل و علاقمندان این نوع نشستها  حضور یافتند. از ایران نیز هیات درخشانی  از اندیشمندان دانشگاهی و حوزوی حضور یافت. از دانشگاه تهران، دانشگاه اصفهان و جامعه المطفی شخصیتهای زبده و نخبه ای تشریف فرما بودند. آثار آنان نیز بی تردید سزاوار تحسین و تقدیر بوده اند. هر چند شاید حجم مشغله و تازگی این نوع تجربه برای آن کنفرانس شرایط تقدیر همگانی را فراهم نیاورد.

به نظرم، معرفت‌شناسی عاشورایی و اعتلای فرا ملیتی و فرا دینی را  بتوان یکی از مهمترین اهداف برگزاری این کنفرانس دانست. این کنفرانس هم جایگاه عتبه حسینیه را به عرصه برخی از رسانه ها می‌رساند و هم زمینه کسب تجربه آکادمیک را برای آن عتبه مقدسه فراهم آورد.  این کنفرانس به نوعی در دل عراق به تعامل میان محققین حوزه علمیه و دانشگاه نیز می تواند منجر شود. 

 اساسا برپایی این رویدادهای مذهبی- علمی  می تواند در طولانی مدت به شکوفایی نظری و کلامی در دروس و مباحث سنتی حوزه عراق هم بیانجامد؛ حوزه علمیه عراق از ظرفیت بالا و تاریخ درخشانی در مطالعات کلامی و اسلامی برخوردار  است. بسیاری از نخبگان عراق در سالهای اخیر و قبل از بازگشت آرامش فعلی به این کشور دارای تمدن بزرگ ، در کشورهای مصر، اردن و حتی تونس در عرصه های دانشگاهی درخشش خاصی داشته و دارند.  
قطعا برگزار کنندگان خوش‌اندیشه این کنفرانس اعم از تولیت گرانقدر عتبه حسینیه، آیت‌الله حاج شیخ «عبدالمهدی کربلایی» و قائم مقام ایشان دکتر «علاء ضياء الدين» که چهره ای آکادمیک و از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در آمریکا بودند تلاش ارزشمندی برای اعتلای نام مبارک حضرت سید الشهدا در عرصه بین الملل نمودند و قطعا این جهد و مساعی مقبول و منظور نظر مبارک صاحب آن بقعه مبارکه خواهد بود. توقع ما هم توسعه و تداوم آن است. 

با التفات به تجربه نخست آن عتبه طبیعی است که نقایصی نیز ملحوظ بود. اعم از دشواری حضور محققین صاحب نظر این رشته علمی  از دانشگاههای معتبر غربی  مانند سوربون، آکسفورد، مگ گیل، استراسبورگ و غیر آن که این رشته تحصصی را سالیان متمادی دنبال می کنند. همچنان نیز از دانشگاه الازهر، زیتونه و اهل البیت اردن و دیگر کشورهای اسلامی نیز سزاوار بود استقبال علمی صورت می‌پذیرفت. برخی دوستان من از اساتید بزرگوار دانشگاههای پاریس و فرانسه یا اطلاعی نداشتند و یا از خوف سطح و شرایط آن مشارکتی نیافتند. هر چند من این موضوع را برای چنین کنفرانسی امری طبیعی و از طبیعت تجربیات نخست می دانم، اما برای من از ارزش والای این کنفرانس و مساعی جمیله متصدیان آن نمی کاهد. 

جمله سابق خود را تکرار کنم که ما در برگزاری این نوع نشستها دنبال معجزه و کرامت نباشیم. نفس این امور مبارک و ارزشمند هستند؛ اما این بنفسه موجب نشر و بسط معارف نیست زیرا مخاطب آن محدود و مشارکین آن نیز معدودند. لذا این نشستها بیشتر می تواند در داخل مکتب و برای محققین آن برد علمی و مطالعاتی ایجاد کند.
 تحول اندیشه و آراء محققین می تواند از دل این ارائه ها و سخنرانی های علمی ایجاد گردد. موضوعی که ما با برگزاری این کنفرانس در میان حوزویان گرانقدر عراق می اندیشیم و تصور می کنیم از اهداف مهم بزرگان آن عتبه منوره بوده است.

این مقصود در ایران اسلامی نیز از سال 1370 شمسی به بعد آرام آرام در بستری ملایم آغاز شد و مصدر و منشا ظهور آثار ارزشمندی در عرصه کلام جدید، مبانی فلسفی، حدیث و نیز تحول در امر اجتهاد شد که البته هنوز نیز تا آستانه موعود و جایگاه اصلی خویش فاصله زیادی دارد.

البته شکی نیست که  این نوع نشستها و کنفرانسها در عراق و خصوصا در عتبه مقدسه حسینیه می تواند غیر مستقیم زمینه گسترش معارف حسینیه را با تمهدیاتی فراهم آورد. چرا ما این عتبه را مرکز تردد محققین و اندیشمندان جهانی نبینیم؟ آیا جز این است که با تلاقی با سخنان و اضواء مبارکه صاحبان ابن عتبات در عراق و ایران جذب آنان می گردند؟ ما کم نداریم اسلام شناسانی که در پرتو همین تلاقی ها به دین اسلام گرویدند. خانم پروفسور «اوا دو ویترای» فرانسوی از چمله همین مستشرقانی است که در پرتو مغارف اسلامی مسلمان گردید. و فراوانند شخصیت‌هایی که در ظل عنایات این مراودات به حقیقت اسلام آگاه شدند. لذا هدف هرچه که باشد قطعا منجر به جلوه بهتر این نمای ملکوتی اسلام و مکتب اهل بیت (ع)خواهد شد.