مساجدی که پایگاه مبارزات امام خمینی(ره) بودند

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، با بررسی تحولات سال های سرنگونی رژیم شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و اهمیت مسجد در ابعاد مختلف به وضوح هویدا می گردد. در آن موقعیت حساس، مسجد پایگاهی شد تا شاگردان و پیروان حضرت امام خمینی (ره) به همراه اقامه فرایض دینی و عبادی که دلیل حضور مردم در مساجد بود، پیام ها و فرمان های امام خمینی(ره) را دریافت کنند.

امام خمینی(ره) مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت های اسلامی معرفی کرده و می فرمودند: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بود از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می شده است و از این مراکز عبادی حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در [زیر] بیرق اسلام  انجام می شد». معمار کبیر انقلاب در جایی خطاب به اهالی مسجد و علمای مساجد فرمودند: «باید پیروی از پیغمبر اسلام(ص) و اصحاب ایشان را مورد توجه قرار دهید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید!»

امام(ره) بر اساس همین شناخت، بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته، آن را موجب تقویت اسلام و نظام می دانستند و می فرمودند: «مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها! اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می کند، چه گرفتاری ها را حل می کند، این طور بی حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد». همچنین می فرمودند: «نماز را در جماعت بخوانید! اجتماع باید باشد. اجتماعاتتان را حفظ کنید! مساجدتان را محکم نگه دارید!»

تاکید آن بزرگ معمار انقلاب، بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب یک سخن ساده نبود، بلکه ایشان در عمل نیز از این ظرفیت برای تبلیغ اسلام، درس، اخلاق و فراگیری معارف بهره می بردند. به گونه ای که امام(ره) در قم در مسجد سلماسی و بعد از آن در مسجد اعظم و در نجف اشرف نیز در مسجد شیخ انصاری به تدریس مشغول بودند و مسجد را علاوه بر محل درس، محل یادگیری روش زندگانی فردی و توجه به بیداری سیاسی و اجتماعی و افشای جنایات رژیم طاغوتی  قرار داده بودند.

در این گزارش تعدادی از مساجد را که پایگاه مبارزاتی امام خمینی(ره) در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بود، معرفی می کنیم.

مسجد سلماسی

با نگاه به نهضت مبارزاتی امام خمینی(ره) می بینیم که ایشان در دوره ای که در قم بودند، در مسجد سلماسی قم سال‌های متمالی به تدریس فقه و اصول پرداختند، به طوری که تعداد فراوانی از طلاب و فضای قم در این جلسات شرکت می کردند، از این‌رو نام این مسجد نیز با تاریخ انقلاب و نهضت امام خمینی(ره) گره خورده و در شمار مراکز انقلاب درآمده است.

زمین مسجد سلماسی را حاج محمد آقازاده از بازرگانان خوشنام قم واگذار کرد. سپس مرحوم حاج یحیی سلماسی از اهالی نیک‌اندیش سلماس، ساخت و ساز آن را بر عهده گرفت و بنای کنونی را به سامان رساند.

از ویژگی‌های مسجد سلماسی که امام خمینی(ره) در ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸ در آنجا تدریس می کرد، سادگی و بی‌پیرایگی آن است. تقریبا هیچ یک از تزیینات و معماری‌های معمول در مساجد، در آن به کار نرفته است. از سال نخست احداث تا سال ۱۳۸۰ هـجری شمسی هیچ گونه تعمیری نداشته و اولین بار حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید حسن خمینی، امر به مرمت و بازسازی آن داد.

کتیبه روی دیوار، این مسجد و آب انبار آن از موقوفات آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) است. شهرت مسجد سلماسی از روزی آغاز شد که امام خمینی(ره)، تدریس خود را به آنجا منتقل کرد. یکی از شاگردان امام(ره) در این‌باره می‌نویسد: «امام ابتدا در مسجد کوچکی نزدیک حرم تدریس می‌کردند. چون مکان کوچک بود و شاگردان زیاد بودند، مکان دیگری را پیشنهاد کردند.»

ایشان نیز مسجد سلماسی را برگزیدند. مسجد سلماسی، هر روز صبح و عصر، شاهد برگزاری درس‌های امام(ره) بود. با اتمام درس، طلبه‌های بسیاری از مسجد خارج می‌شدند و کوچه و خیابان مشرف به مسجد مملو از روحانی می‌ شد. یکی از شاگردان امام خمینی(ره) درباره مجلس درس ایشان در مسجد سلماسی خاطره‌ای بدین مضمون دارد: «روزی طلبه‌ها از امام خواستند که بر منبر دو پله‌ای مسجد بنشینند؛ زیرا صدای ایشان به حضار نمی‌رسید. امام نمی‌پذیرفتند، ولی وقتی اصرار طلبه‌ها بیشتر شد، بر روی منبر رفتند و نشستند. وقتی بر منبر قرار گرفتند، حال دیگری پیدا کردند و درس را با این جمله شروع کردند: آدم، وقتی دو پله بالاتر می‌نشیند، نباید خودش را گم کند. به این ترتیب درس اصول به درس اخلاق تبدیل شد و حاضران را سخت تحت تاثیر قرار داد.»

مسجد سلماسی قم، بهترین روزهای خود را در ایامی گذراند که میزبان صدها تن از طلاب فاضل و تشنه علوم دینی بود. از حدود ۴ هزار طلبه در قم، ۸۰۰ نفر در درس امام حاضر می‌شدند. این جمعیت علاوه بر صحن مسجد، پله‌های آن را نیز مملو از انسان‌هایی می‌کرد که حضور در درس امام را بر خود واجب کرده بودند.

مسجد اعظم 

مسجد اعظم قم از جمله مساجد باشکوه جهان اسلام، از آثار بزرگ دوران آیت‌الله سیدحسین بروجردی طباطبایی است که در جوار حرم مطهر حضرت معصومه(س)، از زمان ساخت تا حال حاضر، شاهد حوادث مهم و تأثیرگذاری در تاریخ انقلاب اسلامی بوده و به عنوان یکی از تریبون‌های مبارزین نقش مهمی در تاریخ سیاسی ایران داشته است.

حجت‌الاسلام فلسفی که اولین سخنران مسجد اعظم به حساب می‌آمد در سال‌های بعد نیز از جمله وعاظ این مسجد به‌شمار می‌رفت. به‌طور نمونه در آبان ۱۳۴۱ به دعوت هیئت‌ مدیره مدرسین حوزه علمیه قم در مسجد اعظم حاضر شد و بعد از سخنرانی شخصی به نام آقای آل‌طه و شعرخوانی طلبه‌ای به نام سجادی، که هر دو در مدح حجت‌‌الاسلام فلسفی و نقش وی در اطلاع‌رسانی ماجرای انجمن‌های ایالتی و ولایتی صحبت کرده بودند، بر بالای منبر رفته و برای حضار سخنرانی کرد. البته وی به مناسبت‌های دیگر هم در مسجد اعظم سخنرانی داشته‌ است. به‌طور نمونه در سال ۱۳۵۰و قبل از ممنوع‌المنبرشدن، به دعوت آیت‌الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی به قم رفت تا در مراسم فوت آیت‌الله مسیح تهرانی، در مسجد اعظم به منبر برود.

مهم‌ترین خیزش نهضت انقلاب اسلامی، از ماجرای اعلام تحریم عید سال ۱۳۴۲ آغاز شد که در این ماجرا امام خمینی(ره) به عنوان پرچم‌دار این نهضت، در ۲۹ اسفند ۱۳۴۱ طی سخنرانی در مسجد اعظم قم و اعلام تحریم عید پیشگام مبارزه علیه حکومت پهلوی شدند.

از جمله کاربردهای مسجد اعظم قم، تشکیل کلاس‌های درس برای طلاب بود که آیات عظام در آن مشغول تدریس علوم دینی بودند و البته گاه بعد از تشکیل کلاس، مباحث سیاسی نیز مطرح می‌شد که برای حکومت ناراحت‌کننده بود.

در ۵ فروردین ۱۳۴۲ برخی از مسئولین مسجد اعظم قم به بهانه این که ممکن است مشابه حادثه فیضیه، در مسجد اعظم رخ داده و به مسجد حمله شود مانع تشکیل کلاس درس امام خمینی(ره) در این مسجد شدند، امام نیز بدون ایجاد تنش، کلاس خود را به صحن کوچک حضرت معصومه(س) منتقل کردند. اما ۴۰ روز بعد از حادثه مدرسه فیضیه قم، که کلاس‌های درس تعطیل شده بود، امام خمینی(ره) در ۱۲ اردیبهشت۱۳۴۲، ضمن سخنرانی در مسجد اعظم قم در خصوص ارزیابی قیام ملت و حوادث تلخ و شیرین سال ۱۳۴۱و اوائل ۱۳۴۲، که علما، طلاب و مردم حضور داشتند کلاس درس خود را مجدداً در مسجد اعظم برپا داشتند و پس از اتمام کلاس درس برای فاتحه‌خوانی و یاد آن حادثه، راهی مدرسه فیضیه شدند.

بعد از دستگیری امام خمینی(ره) در بامداد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، مردم قم قیام کردند و در حالی که مردان در صحن حضرت معصومه(س) حضور پرشوری داشتند و شعار می‌دادند، تعداد زیادی از زنان در مسجد اعظم قم به طرفداری از امام خمینی(ره) اجتماع کردند.

معمار کبیر انقلاب بعد از آزادی در فروردین ۱۳۴۳، وقتی روزنامه‌ها خبر توافق ایشان و دولت را چاپ کردند، در اعتراض به این خبر، به مسجد اعظم قم رفته و طی انتقاد شدید از دولت، این خبر را تکذیب کرده و مواضع خود را که تأکید بر ادامه مبارزه بود اعلام داشتند و گفتند ما اختلاف ریشه‌ای و اساسی با حکومت داریم نه یک سوءتفاهم مختصر که حل شده باشد.

در ۲۶ فروردین ۱۳۴۳ امام خمینی(ره) دومین سخنرانی خود را پس از آزادی در مسجد اعظم قم برگزار کردند و خطاب به مردم تحلیلی از تحولات مشروطیت تا آن زمان ارائه دادند. سخنان امام(ره) نه تنها افشاگر بسیاری از سیاست‌ها بلکه تبیین‌کننده خط‌مشی مبارزه تا سرنگونی حکومت پهلوی بود، به همین دلیل بازتاب گسترده‌ای در کشور داشت.

مسجد شیخ انصاری

مسجد شیخ انصاری، یا مسجد شیخ یا مسجد ترک‌ها، در نجف، جنوب حرم امام علی(ع) و در انتهای بازار حُوَیش قرار دارد و محل اقامه نماز، تدریس و رفت و آمد بزرگان حوزه نجف بود. امام خمینی(ره) به مدت ۱۳ سال در این مسجد تدریس کرد و نظریه حکومت اسلامی و سخنرانی‌های ضد حکومت پهلوی در این مسجد ایراد شده است.

مسجد شیخ انصاری، معروف به مسجد شیخ در قسمت جنوبی حرم امام علی(ع) و تقریباً در انتهای بازار حُوَیش قرار دارد. این مسجد، به «مسجد ترک‌ها» نیز شهرت دارد؛ زیرا بیش از یک سده است که محل عزاداری آذربایجانی‌های مقیم نجف است.  برخی گفته‌اند چون فرد بانی که پول به شیخ داد، از اهالی آذربایجان بوده و بعدها نیز هزینه‌های آن توسط آذربایجانی‌ها تأمین می‌شد، به آن مسجد ترک‌ها گفته شده است.

این مسجد، به دستور شیخ مرتضی انصاری (در سال۱۲۸۱ هجری قمری) و با نظارت حاج حسن معمار ساخته شد. ماجرای ساخت این مسجد را اینگونه گفته‌اند: مرتضی انصاری، فقیه سرشناس شیعه، خانه از خود نداشت و اجاره‌نشین بود. روزی که شماری از بازاریان و ثروتمندان نجف، نزد شیخ انصاری می‌روند، یکی از آن‌ها از وی درباره اجاره‌نشینی او، با وجود پول زیادی که به دستش می‌رسد، می‌پرسد. شیخ توضیح می‌دهد این پول‌ها از بیت‌المال است. در این میان، یکی از آن‌ها مبلغی را از اموال شخصی خود به شیخ می‌دهد تا با آن خانه‌ای بخرد. آن شخص، به سفر حج رفته پس از دو یا سه ماه بازگشته، به نزد شیخ می‌رود و از خرید خانه می‌پرسد. شیخ به او خبر می‌دهد خانه را خریده است. او را به بازار حُوَیش برده و مسجدی که با پول آن فرد ساخته را نشان می‌دهد و می‌گوید: «این، خانه من است».

مسجد شیخ انصاری از دو بخش شبستان و صحن تشکیل شده است. شبستان، به مساحت ۴۰ متر در ۲۵ متر مربع بوده و در دیوار جنوبی آن محرابی ساده و آجری قرار دارد. صحن، در ضلع شمالی مسجد واقع است. اطراف صحن مسجد نیز حجره‌ها و قسمت اداری مسجد قرار گرفته است.

مسجد شیخ انصاری از آغاز ساخت، مورد توجه بزرگان حوزه بوده، بسیاری از آنان در این مکان به اقامه نماز جماعت و تدریس فقه و اصول پردخته‌اند. سید کاظم یزدی، نویسنده کتاب عروة الوثقی، سید عبدالهادی شیرازی و سید محمدحجت کوه کمره‌ای در این مسجد تدریس کرده‌اند. ظهر و مغرب، در این مسجد نماز جماعت برگزار می‌شد. سید حسن خِرسان نماز مغرب و عشاء و سید محمدتقی بحرالعلوم نماز ظهر و عصر را در آن برگزار می‌کردند. آن‌ دو از عالمان و خاندان‌های معروف نجف به شمار می‌آمدند.مدتی نیز شهید سید اسدالله مدنی امامت این مسجد را بر عهده داشت.

امام خمینی(ره) از روزهای نخست ورود به عراق و شهر نجف (آبان ۱۳۴۴شمسی) به اقامه نماز ظهر و عصر در مسجد شیخ انصاری پرداخت. پیش از ورود، نماز جماعت توسط سید محمدتقی بحرالعلوم برگزار می‌شد؛ وی برای احترام، جای نماز جماعت خود را به امام خمینی(ره) واگذار کرد. این مسجد، به خانه مسکونی امام خمینی(ره) نزدیک بود. از این روی، محل تدریس وی همین مسجد انتخاب شد. این وضع، به مدت ۱۳ سال، تا مهرماه ۱۳۵۷شمسی، زمان خروج ایشان از نجف ادامه داشت. امام خمینی(ره) در این مسجد، خارج فقه را از کتاب مکاسب شیخ انصاری، باب بیع تدریس کرده، پیش و پس از تدریس، مطالبش را نوشته و کامل می‌کرد، که بعدها با نام کتاب البیع، در پنج جلد چاپ شد. بر پایه گزارش فاطمه طباطبایی، عروس امام خمینی(ره)، ایشان صبح پس از مطالعه، برای تدریس به مسجد شیخ انصاری می‌رفتند و یک ساعت و نیم مانده به ظهر برمی‌گشتند و پیش از ظهر برای اقامه نماز ظهر به مسجد شیخ می‌رفتند.

امام(ره) در این مسجد، ضمن تدریس خارج فقه از باب بیع مکاسب محرمه شیخ انصاری، مبانی تشکیل حکومت اسلامی را در ۱۳جلسه از ۱ تا ۲۰ بهمن ۱۳۴۸شمسی مطرح کردند.

 همچنین امام(ره) سخنرانی‌های مهم خود را درباره نهضت انقلاب اسلامی در این مسجد انجام می‌دادند. یکی از آن‌ها، سخنرانی های مهم ایشان در این مسجد برای جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی بود که توسط حکومت پهلوی برگزار می‌شد. امام در این سخنرانی به انتقاد از برگزاری این جشن پرهزینه، سکوت عالمان نجف و لزوم تشکیل حکومت توسط عالمان پرداختند. سخنرانی دیگر ایشان در ۲ دی ۱۳۵۰شمسی. به انتقاد از رفتار دولت بعثی عراق با عالمان و طلبه‌ها بود که در این سخنرانی امام دولت عراق را تهدید کردند، در صورت ادامه این وضع، گذرنامه‌شان را گرفته، از عراق خارج شده و به لبنان می‌روند.

برخی از دیگر سخنرانی‌های مهم امام(ره) در این مسجد عبارتند از: پیرامون توصیه به وحدت طلبه‌ها و فاضلان، پس از درگذشت مشکوک فرزندش مصطفی، تأکید بر همبستگی روحانی و دانشگاهی، حمایت از روحانیت شیعه و تأکید بر بطلان تز «اسلام منهای روحانیت» بوده است.

مرحوم مصطفی خمینی(ره) فرزند امام خمینی(ره) نیز در این مسجد اصول فقه تدریس می‌کرد. تفسیر قرآن ایشان که در این مسجد برگزار می شد، بعدها به چاپ رسید.

منابع:

پایگاه خبری حوزه نیوز

 صحیفه امام(ره)

مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ، ادب و پایداری