پرواز با دعای عرفه تا مقام عندالله

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زهرا مهرور- نهم ماه ذی‌الحجه را روز عرفه می‌گویند. این روز از روزهای مهم برای مسلمانان و از جمله شیعیان است؛ گرچه عید نامیده نشده اما همچون عید خوانده شده است. امام صادق(ع) نیز درباره فضیلت این روز فرمودند: «آنچه مناسب حال تو باشد از دعاها انتخاب کن و در نیایش و مسألت بکوش که روز عرفه روز دعا و درخواست است؛ تَخَیَّرْ لِنَفْسِکَ مِنَ الدُّعَاءِ مَا أَحْبَبْتَ وَ اجْتَهِدْ فَإِنَّهُ یَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَه». حضرت زین العابدین(ع) در روز عرفه صدای گدایی را شنید که از مردم درخواست کمک می‌کرد، به او فرمود وای بر تو، آیا در این روز از غیر خدا درخواست می‌کنی و حال آنکه برای بچه‌های در رحم، در این روز امید می‌رود که احسان خدا شامل حالشان گردد و سعادتمند شوند.

روز عرفه، روز شناخت است؛ روزی که خدای سبحان، بندگان خود را به عبادت و اطاعت خویش فرا می خواند. این روز یک ویژگی‌هایی دارد که در سایر ایام، حتی در اعیاد شریفه و سایر ایام متبرکه به این پایه دیده نمی‌‏شود. بر اساس آنچه از روایات استفاده می‌‏شود اهمیت توجه و نیایش با خدای متعال در این روز به‌قدری است که فرموده‌اند: اگر روزه گرفتن باعث سستی در عبادت ودعا بشود، روزه نگیرید؛ با این‌که روزه یکی از بزرگترین عبادات است.

دعای پرفیض عرفه منسوب به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است که بنا بر روایتی آن حضرت این دعا را در روز نهم ذی‌الحجه در صحرای عرفات زمزمه کرده است. عرفه به معنای روز آشتی با خداست؛ در عصر روز عرفه در سرزمین عرفات پروردگار عالم توبه حضرت آدم را پذیرفت و به همین دلیل است که این روز را «آشتی با خداوند» نامیده‌اند.

رهبر انقلاب نیز در توصیف این روز چنین فرمودند: «روز عرفه، روز دعا و استغفار و توجه است. دعای سراسر عشق و شور و سوز در روز عرفه، که سیدالشهداء امام حسین علیه‌السلام در مراسم عرفات انشاء فرموده است، نشان‌دهنده‌ی آن روحیه‌ی شیدائی و عشق و شوری است که پیروان اهل‌بیت در یک چنین ایامی باید داشته باشند. این ایام را قدر بدانید. فرصت مال شماست... .» به مناسبت فرارسیدن روز عرفه با حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابراهیم صفورائی، کارشناس مذهبی و رئیس عقیدتی سیاسی فرماندهی انتظامی خراسان جنوبی، درباره‌ی جایگاه روز عرفه و برخی از ویژگی‌های این دعا به گفت‌و‌گو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید.

۱.چرا روز عرفه به این نام شناخته شده و عرفه چه معنایی دارد؟ روز نهم ذی‌الحجة به نام «روز عرفه» شناخته می‌شود. این روز، یک روز پیش از عید قربان است و بنابر نظر فقها و مراجع شیعه، کسانی که حج به جا می‌آورند باید از ظهر تا غروب شرعی این روز را در «عرفات» توقف کنند. این وقوف یکی از ارکان اعمال حج گزاران است؛ یعنی اگر یک حج‌گزار به این منطقه نرود و مقداری هرچند کوتاه در آنجا نباشد، حجّ او باطل خواهد بود.

معنای «عرفه» در لغت «عرفه» از ماده «ع ر ف» به معنای به معنای ادراک، فهم و شناختن چیزی همراه با تفکر و تدبر در آثار آن است. گفته می‌شود «عرفات» را از این روی به این نام شناخته‌اند که زمینی مشخص و شناخته شده در میان کوه‌هاست.

۲- بهترین اعمال برای عرفه‌ چیست؟ غسل که مستحب است قبل از زوال انجام شود. زیارت امام حسین (ع) که از هزار حج و هزار عمره و هزار جهاد بالاتر است و احادیث، در کثرت فضیلت زیارت آن حضرت در این روز متواتر است و اگر کسى توفیق یابد که در این روز در تحت قُبّه مقدسه آن حضرت باشد ثوابش کمتر از کسى که در عرفات است، نیست.

بعد از نماز عصر پیش از آن که مشغول به خواندن دعاهاى عرفه شود در زیر آسمان دو رکعت نماز بجا آورد و نزد حق تعالى به گناهان خود اعتراف و اقرار کند تا به ثواب عرفات رستگار شود و گناهانش آمرزیده گردد. پس چون وقت زوال شد زیر آسمان رَوَد و نماز ظهر و عصر را با رکوع و سجود نیکو به عمل آورد و چون فارغ شود دو رکعت نماز اقامه کند. در رکعت اول بعد از حمد، توحید و در دوم بعد از حمد، قُل یا اَیُّهَا الْکافِروُنَ خوانده شود. و بعد از آن چهار رکعت نماز گزارد که در هر رکعت بعد از حمد، توحید ۵۰ مرتبه بخواند. که این نماز، همان نماز حضرت امیرالمؤمنین (ع) است. شیخ کفعمى در مصباح فرموده مستحب است روزه روز عرفه براى کسى که ضعف پیدا نکند و مانع دعا خواندن او نشود. غسل پیش از زوال و زیارت امام حسین (ع) در روز و شب عرفه نیز مستحب است.

۳- نسبت بین دعای عرفه و شخصیت سیدالشهداء(ع) در چیست؟ دعای عرفه، مکتب تربیتی امام حسین(ع) است. از این دعا می‌توان به جهانبینی و هستی‌شناسی ژرف امام حسین (ع) و بخش والایی از شخصیت سیدالشهداء(ع) به ویژه شخصیت اخلاقی و عرفانی ایشان پی‌برد. بندهایی از دعای عرفه، به اعتراف به لغزش‌ها و کاستی‌ها در پیشگاه خداوند اختصاص یافته است. این در حالی که سیدالشهدا(ع) از نگاه ما شیعه، معصوم و پیراسته از هرگونه لغزش و کاستی است. بی‎گمان این بندهای دعا، آموزشی اخلاقی است که امام حسین(ع) برای آموزش پیروان خود، آن را در نیایش روز عرفه خویش آورده است: ای خدای من، به لغزش‌ها و گناهانم اعتراف می‌کنم، پس آنها را ببخش! من کسی هستم که بدی نموده ام؛ من کسی هستم که مرتکب خطا شده ام؛ من کسی هستم که پیمانی را که با تو بستم شکستم؛ من کسی هستم که غفلت ورزیدم؛ من کسی هستم که دچار سهو شدم؛ من کسی هستم که به لغزش‌ها و کاستی‌هایم اعتراف دارم. پس ای کسی که گناهان بندگان، هیچ زیانی به او نمی‌رساند،و از طاعت بندگانش بی‌نیاز است، مرا ببخش و از گناهانم درگذر، ای آن که رحم‌کننده‌ترین رحم‌کنندگانی.

یقین، یکی از درخواست‌های امام حسین(ع) از خداوند در دعای عرفه است، که آن را این گونه در این دعا بیان می‌دارد: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ یقینَ فی قَلْبی؛ خدایا، یقین را در قلب من قرار ده.» از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در حدیثی آمده است: «اَلا اِنَّ النّاسَ لَمْ یؤْتَوا فِی الدّنْیا شَیئاً خَیراً مِنَ الیقین و الْعافِیةِ فَاسْأَلُوهُما الله؛ بدانید که در دینا چیزی بهتر از یقین و عافیت به مردم داده نشده است. پس این دو [نعمت] را از خداوند بخواهید.»

۴-تفاوت‌های دعای عرفه نسبت به سایر ادعیه‌ی ماثور از ائمه‌ی اطهار(ع) چیست؟ براساس اعتقادات شیعی و آیات و روایات، دعاها نور واحد هستند چراکه اولاً همه‌ی دعاها به انسان‌ها تعلیم چگونه دعا کردن را می‌دهند. انسان‌ها نمی‌دانند چگونه دعا کنند و نمی‌دانند از خداوند چه بخواهند، اما صاحبان این دعاها آگاه به شهود و غیب و ظاهر و باطن انسان بودند و می‌دانستند انسان توان بیان دعایی که او را به نقطه‌ی قبولی حضرت حق برساند، ندارد. انسان‌ها گاهی ممکن است دعا کنند، اما چیزی را بخواهند که به مصلحت آن‌ها نیست یا چیزی را بخواهند که دنیا ظرفیت تحقق آن را ندارد. در بعضی موارد نیز چیزی را مسئلت می‌کنند که در نهایت امر، به نفع خود آن‌‌ها، خانواده‌شان و اطرافیان‌شان نیست. به همین دلیل، باید بگوییم که تمامی ادعیه‌ی معصومین در این نقطه اشتراک دارند که هدف تمامی‌شان، تعلیم کیفیت دعا کردن و کیفیت رابطه با پروردگار است.

دعاها به‌شکل عجیبی به انسان امید می‌دهند و جلوی دلسردی را نسبت به خدا، قیامت و آینده می‌گیرند. دائماً به انسان کمک می‌دهند به‌سمت حق‌تعالی، شئون حق‌تعالی و شناخت مراتب حق حرکت کند. مایه‌ی حقیقی دعا با قلب و جان و فکر اهل‌بیت عجین بوده و گویی پروردگار عالم، انتقال حقایق عالم را میان آن‌ها تقسیم‌بندی کرده است. مثلاً یکی از آن‌ها از وجودش دعای کمیل، دیگری دعای ابوحمزه‌ی ثمالی و دیگری دعای عرفه را ظهور داده است. بنابراین این دعاها یک نور هستند، اما از چهارده چراغ ظهور کرده‌اند. تمایز آن‌ها نیز متعلق به دعا نیست، بلکه متعلق به آن چهارده نفر است که از نظر زمان با یکدیگر تفاوت داشته‌اند، نه از نظر مرتبه‌ی حقیقت.

اما حضرت سیدالشهدا(ع) مفصل‌ترین دعا را در بهترین مکان جهان یعنی در صحرای عرفات خواندند. مقدمه‌ی این دعا را هیچ دعایی ندارد و آن‌هم تشریح بدن انسان است. امام حسین(ع) برون و درون انسان را به‌لحاظ جسمی تشریح می‌کنند و اگر دعاخوان واقعی این دعا را بخواند، با خواندن آن گره به خالق می‌خورد و وارد عرصه‌ی شکر و توبه می‌شود. دعاخوان با مقدمه‌ی این دعا درمی‌یابد که با وجود این همه هزینه از سوی خداوند برای خلق چنین موجودی، چرا این‌قدر محدود، گنهکار و ظالم از آب درآمده‌ام؟ زمانی که انسان دعا را عمیق بخواند، تغییر عمده در او ایجاد می‌شود.

۵- معارف دینی برای تعالی روح انسانی چگونه در دعای عرفه گنجانده شده است؟ عالی‌ترین معارف دینی در دعای عرفه است. بخشی از این دعا که با «انت الذی» آغاز می‌شود، به اصلاح اعتقادات انسان می‌پردازد تا او را به نقطه‌ی توحید برساند. می‌خواهد به انسان بگوید که درمان، دنیا و آخرت تو نه در دست پول، نه در دست قدرت، نه در دست داخلی و نه در دست خارجی است و کلیددار عالم تنها یک نفر و آن‌هم پروردگار است. پروردگار نیز کسی است که اباعبدالله او را با کارهای خود به انسان شناسانده است: تویی که مرا پوشاندی، تویی که مرا سیراب کردی، تویی که مرا سیر کردی، تویی که مرا از تنهایی درآوردی و همین‌طور تویی که از درون من، مرا به خودت و انبیایت هدایت کردی.
 
در اینجا هم اباعبدالله بحث اعتقادی را به‌صورت کامل ارائه می‌دهد و هم اگر انسان این نوع صحبت کردن را بفهمد، برایش تلطیف روح ایجاد می‌شود. لذا آن‌هایی که اهل دعا هستند، زمانی که جملات این دعا را می‌خوانند، نمی‌توانند از گریه خودداری کنند. انسان می‌بیند که وجود حضرت سیدالشهدا(ع) با پروردگار عالم طوری حرف می‌زند که روحیه‌ی خواننده و شنوده را تلطیف می‌کند و جلوه‌ی رحمانی خداوند را از عمق وجود انسان تجلی می‌دهد

۶- مبتنی بر مفاهیم موجود در دعای عرفه، چگونه می‌توانیم به بهترین شکل از آن استفاده کنیم؟ انسان همواره نیازمند ارتباط با خدا است تا به کمال آرامش برسد. انسان با این ارتباط، خود را در کنار قدرتی بی‌انتها مشاهده می‌کند و با این پشتوانه، مسیر موفقیّت را می‌پیماید؛ در فراوانی نعمت شکرگزار پروردگار و در مواجهه با سختی‌ها و بلایا، چشم امیدش به رحمت الهی است و با این امید، صبر و بردباری پیشه می‌کند تا از دشواری‌ها و ناملایمات رهایی یابد.

خداوند پس از بیان نزدیکیش به بندگان، از آنها می خواهد دست به دعا بردارند و با خداوند سخن بگویند، «أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ، فَلْیَسْتَجیبُوا لی؛ من دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا می‌خواند اجابت می‌کنم.» حالا چگونه می‌شود که انسان با کسی که همیشه همراه اوست سخن نگوید؟ و از او غفلت کند؟! یا درخواستی از او نداشته باشد؟! آن هم اگر مصاحبش چاره‌ساز مشکلات و رواکننده حوائج باشد. بنابراین از ارتباط با پروردگار نباید غفلت کرد و یکی از راه های ارتباط با پروردگار دعا است.

۸-در روایت آمده که خداوند در ماه رمضان بندگانش را می بخشد؛ اما اگر کسی در آن زمان غفلت کرد و توفیق توبه نیافت عرفه را از دست ندهد، مگر روز عرفه چه جایگاهی دارد؟ خداوند دو بار بندگان خود را به مهمانی دعوت کرده است؛ یک بار در ماه رمضان که روایتی هست از پیامبر که خطاب به مردم می فرمایند «ای مردم خدا شما را به مهمانی دعوت کرده است». در مهمانی هم صاحب خانه از مهمان پذیرایی می کند و خواسته اش را اجابت می‌کند. ماه مهمانی خدا آداب خاص خود را دارد و برای همین پیامبر (ص) در روایتی گفت دعای شما در ماه رمضان، مستجاب است. برای همین عید فطر که می رسد خدا کمترین پاداشی که به بندگانش می دهد، آمرزش گناهان است. پیغمبر (ص) هم فرموده‌اند که شقی کسی است که این ماه (رمضان) بگذرد و خدا از او نگذرد.

یک مهمانی دیگر هم که خدا برای بندگانش فراهم کرده، حج است. حاجیان را ضیوف الرحمان می نامند. اتفاقاً مهمانی حج هم به یک عید ختم می شود؛ عید قربان. عیدی که رسیدن به قرب الهی خدا و آمرزش است. در این روز هم کمترین پاداشی که به حاجی می دهند، این است که گناهانش را طوری می آمرزند که انگار تازه متولد شده است؛ لذا در روایت هست اگر از مهمانی خدا (ماه رمضان) جا ماندید، خود را به مهمانی عرفه برسانید. و هر جای عالم که باشد یا مکان مقدسی باشد می‌شود با خدا ارتباط گرفت و راز و نیاز کرد.

۹- در روز با عظمت عرفه چطور به درگاه خدا دعا کنیم که به استجابت نزدیک شود؟ با دل شکسته و مضطر؛ شرط اول دعا این است که آدمی با دل شکسته در خانه خدا برود. یکی دیگر از شروط قبولی دعا، این است که آدم مضطرّ باشد. در قرآن هم می خوانیم که «اَمّن یُجیبُ المُضطَرَ اِذا دَعاهُ و یَکشِفُ السوء». این یعنی امید آدمی از همه جا قطع شود و بداند که غیر از خدا کسی نمی تواند گره از مشکلات او باز کند. به عبارتی دیگر آن دعایی مستجاب است که دعا کننده در آن مطمئن به اجابت باشد و این امر قلب متقین و دل شکسته می‌خواهد.

همچنین شرافت زمان و مکان هم در استجابت دعا مهم است. در روایت هست زیر قبه سیدالشهدا (ع) دعا رد نمی‌شود. روز عرفه و شب قدر هم همین‌طور است. یکی دیگر از راه های استجابت دعا در چنین روز با عظمتی، این است که انسان واسطه آبرومندی را در خانه خدا ببرد. وسیله قرار دادن کسانی که می توانند میان ما و خداوند واسطه شوند، نقش مهمی در اجابت دعا دارد. هر کسی به هر مقداری که نزد خدای تعالی عزیز و آبرومند است، می تواند وسیله انسان به درگاه الهی، برای رسیدن به حاجت ها و نیازها باشد و در امر استجابت دعا، وساطت کند. برترین کسانی که از وجاهت و آبرومندی کامل نزد خداوند برخوردارند، معصومین(ع) هستند. در پایان باید گفت که هر لحظه‌ای از لحظات امروز برای دعا و درخواست از خداوند گرانبهاست که باید قدر بدانیم.