واکاوی دفاع مقدس از زوایای مختلف در آیینه هنر

دفاع مقدس در تاریخ معاصر ایران از اتفاقات ویژه‌ای است که همه ابعاد جامعه و زندگی مردم ایران را تحت تاثیر قرار داد. جنگ‌ها با خود دارای آثار متعددی هستند که جنگ ایران و عراق به دلیل ماهیت دفاعی آن و حمایت حداکثری جامعه ایران از رزمندگان در لایه‌های مختلف جامعه و مردم نفوذ داشت و مردم در طول 8 سال دفاع مقدس هر کدام با هر توانی که داشتد در این نبرد ملی، میهی و دینی مشارکت کردند. هنرمندان و عرصه هنری کشور در ژانرهای مختلف هم همانند دیگر اقشار مردم دِین خود را به دفاع مقدس ادا کرد و با تولیدات مختلف فرهنگی ابعاد مختلف آن را تبلیغ، ترویج و ماندگار کرد و برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشت. در این گزارش به برخی از مهم‌ترین فیلم‌های سینمایی، سریال، کتاب و موسیقی با موضوع دفاع مقدس که در طول سال‌های مختلف تولید شده است می‌پردازیم.

دفاع مقدس به روایت سینما

سینما از مهم‌ترین عرصه‌های فرهنگی است که تاثیر به سزایی در قشرهای مختلف مردم دارد. سینمای دفاع مثدس هم همزاد با دوران دفاع مقدس است و از دهه 60 تولیدات ماندگاری در این عرصه شروع شد که تا به امروز ادامه داشته است و سال پیش فیلم غریب در مورد مبارزات شهید محمد بروجردی ساخته شده است.

آژانس شیشه‌ای

تردیدی در این گزاره نیست که فیلم آژانس شیشه‌ای ماندگارترین فیلم دفاع مقدسی است. این فیلم در سال 76 پخش شد که ابراهیم حاتمی کیا آن را ساخته بود. ماجرای این فیلم از این قرار است که عباس یک ترکش در کنار شاهرگش دارد که یادگار دوران جنگ است. نرگس، همسر عباس، او را تشویق می‌کند تا برای مداوا به تهران بروند. آنها به‌طور اتفاقی با کاظم روبه‌رو می‌شوند که هم‌رزم عباس بوده و الآن مشغول مسافرکشی است.

هزینه‌های درمان عباس بالاست و پزشک تنها راه‌حل را در عمل جراحی سنگینی می‌داند که باید در لندن انجام شود. کاظم ماشینش را برای هزینه‌های درمان دوستش می‌فروشد. خریدار در پرداخت پول تأخیر دارد و کاظم برای متقاعدکردن رئیس آژانس هواپیمایی، مجبور می‌شود دست به اقداماتی بزند که گرهی اصلی فیلم هستند.

 شیار ۱۴۳

فیلم شیار ۱۴۳ در سال 1392 تولید شد که کارگردانی آن بر عهده نرگس آبیار بود. الفت مادری است که مانند بسیاری از مادران دوران دفاع مقدس فرزندش به جبهه رفته و منتظر بازگشت اوست. او باور دارد که یونس (پسرش) باید زنده باشد. خبر خوبی به الفت بانو می‌رسد، اما همراه با یک شک بزرگ. گویی امتحان بزرگی برای الفت در نظر گرفته شده است. این فیلم مخاطب را به فکر فرو می‌برد. همه‌چیز کاملا ناب به‌ تصویر کشیده شده است. با تماشای آن، زوایای تازه‌ای از دوران جنگ را تجربه خواهید کرد. در واقع این فیلم مشخصا از نگاه مادر یک شهید به دفاع مقدس نگاه کرده است.

ایستاده در غبار

فیلم ایستاده در غبار در سال 1394 تولید شد. محمد حسین مهدویان در این فیلم زندگی احمد متوسلیان را روایت کرده است. احمد دوران نوجوانی ساکت و آرامی را گذرانده و اکنون فرمانده‌ای است که باید برای بازپس‌گرفتن خرمشهر با دشمن بجنگد. این فیلم غبارآلود واقعیت‌هایی را به مخاطب نشان می‌دهد که بسیاری از آنها شنیده نشده‌اند و بیش از آنچه که می‌دانیم، ما را با سختی دوران جنگ آشنا می‌کند. ایستاده در غبار فیلمی است سراسر از رشادت و احساس غرور.

موقعیت مهدی

موقعیت مهدی ۱۴۰۰ از جدیدترین آثار در مورد دفاع مقدس است که هادی حجازی فر آن را ساخته است. داستان این فیلم درباره شهید مهدی باکری است. شهید باکری از برادر کوچک‌تر خود می‌خواهد که در عملیات خیبر به او بپیوندد. حمید، برادر کوچک‌تر مهدی، به او می‌پیوندد اما تا آخر همراه او نمی‌ماند و جانش را از دست می‌دهد. «موقعیت مهدی» روایتی از این ماجرای تلخ است.

بوی پیراهن یوسف

 ابراهیم حاتمی کیا در سال 1374 در ادامه سینمای خود فیلم درخشان بوی پیراهن یوسف را ساخت. پدری که با وجود تمام مدارک و شواهد نمی‌خواهد شهادت پسرش را بپذیرد، ماجرای این فیلم را شکل می‌دهد. ازطرفی دختری به نام شیرین از اروپا برگشته تا به‌دنبال برادرش بگردد که او هم در جنگ حضور داشته است. در طول داستان، پدری که به‌دنبال پسرش است با شیرین آشنا می‌شود و اتفاقات بعدی داستان رقم می‌خورد.

فیلم بوی پیراهن یوسف با موسیقی متن قوی و داستانی تأثیرگذار، اثرات جنگ بر روح و بنیاد خانواده‌ها و فضای احساسی بازگشت اسرای دفاع مقدس را به‌خوبی نشان می‌دهد.

کیمیا

احمدرضا درویش کارگردان نام آشنایی سینمای ایران در سال 1373 این فیلم را ساخت. روزهای جنگ است و رضا همسرش را برای زایمان به بیمارستان می‌برد. او در راه، اسیر می‌شود و همسرش هنگام تولد بچه فوت می‌کند. جراح بچه متولدشده را به فرزندی قبول می‌کند. ۹ سال از این ماجرا می‌گذرد و رضا از اسارت آزاد می‌شود. پس از آزادی، متوجه می‌شود که فیلم را همین اتفافات رقم می‌زند. این فیلم داستانی را دنبال می‌کند که نسبت ‌به فیلم‌های سینمای دفاع مقدس بسیار متفاوت است. مخاطب از هر لحظه این فیلم لذت می‌برد. بازی عالی مرحوم خسرو شکیبایی در کیفیت این فیلم بسیار مؤثر است. بی‌شک دیدن فیلم کیمیا، شما را به دنیای جالب و بااحساسی خواهد برد.

مهاجر

فیلم مهاجر در سال 68 توسط حاتمی کیا ساخته شد که جزو اولین فیلم های دفاع مقدسی است. هواپیماهای بدون سرنشین که از روی زمین کنترل می‌شوند، برای انجام عملیات جنگی به محدوده دشمن نفوذ می‌کنند. برد این هواپیماها کم است و خلبان‌ها مجبورند در نزدیکی دشمن مستقر شوند. در چنین وضعیتی داستان فیلم شکل می‌گیرد.

آثار مکتوب دفاع مقدس

اما در آثار دفاع مقدسی کتاب های نوشته و چاپ شده هم جایگاه خاصی دارند که توانسته اند مخاطبان زیادی در جامعه ایران به دست بیاورند. رهبر انقلاب هم همواره توجه ویژگی به این آثار داشتند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین این آثار اشاره می‌کنیم.

پایی که جا ماند

پایی که جا ماند روایتی شفاف و خواندنی از نوجوانی که در ۱۷ سالگی به اسارت ارتش بعث عراق درمی‌آید. کتاب پایی که جاماند خاطرات سید ناصر حسین‌پور را روایت می‌کند. او که در ۱۴ سالگی عازم جبهه شده است، هنگامی به اسارت ارتش عراق درمی‌آید که یک پایش را هم از دست داده است. اما در طول دوران اسارتش علیرغم تمام سختی‌هایی که با آن‌ها روبرو می‌شود، تصمیم می‌گیرد تا خاطرات خود را بنویسد.

از تکه‌ای کاغذ پاک سیگار گرفته، تا کاغذ گونی سیمان و به طور کلی هرچه که بتوان رو آن نوشت، او از همه آن‌ها برای نوشتن خاطرات خود استفاده می‌کند. اما نکته عجیب و جالب اینجاست که سید ناصر این کتاب به ولید فرحان تقدیم کرده است. سرنگهبان اردوگاهی که وی در آن اسیر بود و کسی که بارها در طول این مدت به بدترین شکل وی را شکنجه داده بود.

من زنده ام

اما نمی‌توان از جنگ و اسارت سخن گفت و قصه زنان اسیر را فراموش کرد. کتاب من زنده‌ام نوشته معصومه آباد، خاطرات ۴ سال اسارات او و دوستانش را در زندان‌های عراق روایت می‌کند. معصومه آباد در همان روزهای ابتدایی جنگ به همراه دوستانش به اسارت رژیم بعث درمی‌آید. این کتاب که پیشتر در مقاله بهترین کتاب های زندگینامه هم آن را معرفی کردیم، در ۸ فصل نوشته شده است. نویسنده ابتدا روزهای کودکی و نوجوانی خود را روایت کرده است. سپس به سراغ انقلاب و اتفاقاتی که در این دوران افتاده می‌رود و در نهایت خاطرات دوران اسارتش را روایت می‌کند. این کتاب خواندنی یکی از پرفروش ترین کتاب‌های ایران هم به حساب می‌آید. بد نیست بدانید من زنده‌ام تاکنون ۲۱۶ بار تجدید چاپ شده است. برای همین هم از مشهورترین کتاب های دفاع مقدس به شمار می‌رود.

دا

دا یعنی مادر، داستان دختری ۱۷ ساله که خیلی زود معنای بزرگ شدن را فهمید. داستان سرگذشت دختر نوجوانی که “امید” بیش از هرچیز در زندگی او جاری بود. کتاب دا مجموعه خاطرات سیده زهرا حسینی است. دختری کرد که پیش از جنگ همراه خانواده‌اش مجبور به مهاجرت به ایران می‌شوند. این کتاب بیش از هرچیز داستان حمله، اشغال و فتح خرمشهر را روایت می‌کند. حسینی سعی کرده تا در این کتاب، که بیشتر مانند یک گزارش جنگی است، داستان مقاومت و ایثار مادران ایرانی را به تصویر بکشد بسیاری از متخصصان کتاب دا را مهمترین اثر ژانر دفاع مقدس می‌دانند. این کتاب که توسط نشر سوره مهر منتشر شده است، تاکنون ۱۵۸ بار تجدید چاپ شده است. همچنین این اثر به ۵ زبان زنده دنیا نیز ترجمه شده است.

سمفونی حماسه خرمشهر

یکی دیگر از آثار موسیقایی که پیرامون حماسه آزاد سازی خرمشهر تولید شده آلبوم «سمفونی حماسه خرمشهر» اثر مجید انتظامی است که سال ۹۱ توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تولید شد.

نخل‌های بی‌سر

محسن چاوشی خواننده موسیقی پاپ ایران که اصالتاً زاده استان خوزستان است و طی سال‌های اخیر نیز آثار متعددی را با موضوع دفاع مقدس پیش روی مخاطبان قرار داده، که قطعه «نخل‌های بی سر» یکی از همین آثار است. قطعه‌ای انتقادی که خواننده در مقدمه ترانه ضمن توصیفی از حماسه فتح خرمشهر به بیان نکاتی انتقادی از اوضاع پیرامونی این شهر می‌پردازد.

 سمفونی‌های خرمشهر و حلبچه

پوئم سمفونی‌های خرمشهر و حلبچه هم یکی از آثار ماندگار موسیقایی در زمینه حماسه آزادسازی خرمشهر است که پاییز سال ۹۰ به آهنگسازی هوشنگ کامکار و خوانندگی بیژن و ارسلان کامکار و ایرج رحمانپور توسط مؤسسه «آوای باربد» روانه بازار موسیقی شد.

خاک سرخ

سریال «خاک سرخ» یکی ازمجموعه‌های تلویزیونی محبوب سیما در مورد خرمشهر است که مورد استقبال مخاطلبان قرار گرفت. موسیقی‌های متن ساخته شده برای این سریال توسط محمدرضا علیقلی آهنگساز مطرح سینمای کشورمان ساخته شده است. که این موسیقی از جمله آثار ارزشمند و ماندگار در حوزه ساخت ملودی‌های مرتبط با موضوع آزاد سازی خرمشهر به حساب می‌آید.

آثار کویتی پور

کویتی پور هم آثار مختلفی در مورد دفاع مقدس خوانده است که یکی از مشهورترین این آثار یاران چه غریبانه رفتند از این خانه است که در دهه 60 بسیار مورد توجه قرار گرفت و جزو مشهورترین آثار هنری دفاع مقدس لقب گرفت.

آثار زیادی در مورد دفاع مقدس ساخته شده است که هر کدام ویژگی خاصی دارد. اما نکته مهم ضرورت به روز رسانی و هم رنگ شدن آثار تولیدی با زبان نسل جدید است یعنی آثار دفاع مقدسی باید بتواند با نسل جدید جامعه ارتباط برقرار کند و در این مزنیه همجنان دچار ضعف هستیم. آثار دفاع مقدسی باید فرزند زمان خود باشند.