خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی: آیین کفبیخ یا کَف زنی در خراسان یکی از سنت‌های قدیمی و زیبای مردم خراسان جنوبی است که بیشتر در شب یلدا که در گویش بیرجندی به شو چِله کَلو معروف است رواج دارد. در ادبیات خراسان واژه یلدا استفاده نشده، بلکه در تمام ادوار تاریخی ، تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد، شب چله یا چله نشینی بکار رفته است.
واژه «کفبیخ» برای اولین بار توسط انجمن میراث فرهنگی زیبَد به جای مراسم سنتی کف زنی به‌کار برده شد و در لغت به معنای کفی است که از بیخ یا ریشه گیاه تهیه می‌شود.
آیین‌ها و مراسم‌های خاصی برای شب یلدا در خراسان جنوبی وجود داشته که به اذعان ریش سفیدان و افراد مطلع در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده و یا اینکه به فراموشی سپرده شده است و می توان از آن به شب چراغانی یا شب چراغ یابه طور خلاصه چِرَقو و مراسم کَف زنی اشاره کرد. در گذشته هر فرد برای رفتن به مهمانی و شب نشینی، چراغی را همراه خود می‌برده و به دلیل فراوانی چراغ‌ها در این مراسم، عبارت چراغانی و چهل چراغ را که نشانه کثرت است به کار می بردند.
با گذشت سال های متمادی برخی مراسم و آیین ها هنوز در جای جای کشور و به تبع آن خراسان جنوبی رواج دارد و برخی ازآیین ها علاوه بر اینکه ثبت میراث معنوی شده و روز به روز پر رنگ تر از گذشته مورد استقبال مردم قرار می گیرد.
یکی از آین آیین ها مراسم شب یلدا و کَف زنی است که مردم دیار خراسان جنوبی از بیش از یکصد سال گذشته در اولین شب زمستان در منزل بزرگِ خاندان جمع شده و صاحب خانه همراه کَف زنی با هندوانه، اَنار، سیب قرمز، میوه خشک محلی شامل هلو، توت، زردآلو و عناب و بادام و در کنار آن بر اساس تمکن مالی افراد گوشت قرمه(گوشت داغ)، نو جوش، قروت(کشک محلی) و... از مهمانان پذیرایی می کنند.
مراسم کَف زنی در آخرین شب پاییز آیینی با قدمتی ۱۰۰ ساله است که مردم خراسان جنوبی هر ساله در شب یلدا به انجام این آیین قدیمی می پردازند که برای انجام آن نیاز به گیاهی به نام چوبک است.
چوبک گیاهی بوته‌ای است و رویشگاه آن اغلب دامنه تپه‌ها بوده و فرم ظاهری آن به شکل کپه‌ای است و علاوه بر جنبه تفریحی، این گیاه دارای خواص دارویی فراوانی است
کَف نوعی شیرینی، دسر سنتی در خراسان جنوبی است که به بستنی زمستانی نیز معروف است و مراسم کَف زَنی بیشتر در شب یلدا و ایام سرد زمستان در مراسم و جشن‌های خانوادگی مورد استفاده قرار می گیرد. ماده اصلی کَف ریشه گیاه چوبک است که در اصطلاح محلی به آن بیخ می گویند چوبک گیاهی بوته‌ای است و رویشگاه آن اغلب دامنه تپه‌ها بوده و فرم ظاهری آن به شکل کپه‌ای است. بنا به گفته تعدادی از افراد با تجربه و قدیمی بیرجند، ابتدا باید ریشه بوته چوبک(بیخ) را تمیز کرده و بعد از چند بار جوشاندن آب آن را دور ریخته و بار سوم یا چهارم آب جوشیده شده که طعم خوشایندی دارد را در ظرف سفالی( تَغار) ریخته و با کمک دسته گز(تعدادی تنه درختچه گز) مخلوط کرده و هم می زنند تا مانند خامه و بستنی فرم بگیرد و سپس با شکر، شیره انگور و... آن را شیرین کرده و میل می کنند.
در این خصوص به سراغ معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی رفته و در خصوص این آیین کهن گپ و گفتی داشتیم.
سید احمد برابادی- معاون اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان با بیان اینکه آیین شب یلدا(شوچِله) دارای مشترکات فرهنگی با دیگر نقاط است، می گوید: شی یلدا طولانی ترین شب سال است و به همین دلیل گرامی داشته شده و از آن به نیکی و همراه انجام آیین های کهن یاد می شود.
معاون اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی با اشاره به این مهم که در گذشته مردم در این شب تا صبح بیدار می ماندند، می افزاید: مردم با رفتن به منزل بزرگ خاندان با برگزاری و اجرای آیین های مختص این شب مانند حافظ خوانی، شاهنامه خوانی، کَف زنی و...شب زنده داری کرده و تا صبح بیدار می ماندند.
برابادی با بیان اینکه نور خورشید از گذشته باعث رونق، رویش گیاهان وروشنایی بوده است، یادآور می شود: روز بعد از شب یلدا، روزی است که خورشید نسبت به روزهای گذشته مقدار کمی طولانی تر است و با کوچک شدن روزها سرمای هوا بیشتر می شود و این مهم ادامه داشته تا در نوروز طبیعت زنده وروز وشب به تعادل برسد.
وی با بیان اینکه در شب یلدا مردم خراسان جنوبی به دیدار بزرگ خاندان می روند، می گوید: میزبان در این شب که به شوچِله نیز معروف است علاوه بر کَف زنی از مهمانان خود با میوه های سرخ مانند انار، سیب سرخ، هندوانه و تنقلات محلی شامل عناب، بادام و.... پذیرایی می کند.
وی با بیان اینکه آیین و مراسماتی مانند کَف زنی مختص خراسان جنوبی است، یادآور می شود: ابتدا ریشه گیاه بیخ جوشانده شده و آب جوشیده شده دور ریخته می شود و این اقدام را چندین بار تکرار می کنند و سپس آب غلیظ به دست آمده را در ظرفی سفالی که به تغار معروف است ریخته و در شب سرد ودر مکانی سرد با کمک دسته چوب درختچه گز مایع را بر هم زده تا به صورت خامه وکف درآید.
وی می گوید: پس از آماده شدن کف برخی برای تفریح کف های زده شده را بر سرو صورت یکدیگر مالیده و شور و نشاطی بین خانواده ایجاد می کنند و پس از تخلیه هیجان و نشاط بار دیگر اقدام به زدن کف کرده و در پایان با شکر، شیره انگور و... کف سفت شده را شیرین کرده و آن با مغز پودر شده بادام و پسته تزئین می کنند.
وی با بیان اینکه در اجرای آیین شب یلدا در شهرهای خراسان جنوبی تفاوت های کمی دارد، از دیگر رسوم این شب به مراسم شب چِله ای اشاره می کند و می گوید: در شب یلدا خانواده داماد برای نوعروس خود اقلامی مانند البسه گرم، اقلام خوراکی و.. هدیه می برند وگرچه کلیت کار یکی است اما میزان و نوع این اقلام در شهرهای استان تفاوت های کمی دارد.
وی درخصوص غذای شب یلدا می گوید: در این شب غذای به خصوصی سرو نمی شود اما از گذشته های دور بر اساس تمکن مالی میزبان با گوشت قرمه(گوشت داغ) و غذاهای محلی استان مانند انواع آش، نو جوش، قروت(کشک محلی) و... از مهمانان پذیرای می کند.
به گفته وی مراسم شب چله با شماره ۸۰۷ و مراسم کَف زنی هم با شماره ۸۱۵ هر دو در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
نظر شما