رمضانیه آستان قدس رضوی؛ مهمانی به‌رسم امام مهربانی

به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، در شب اول رمضان که هوای مشهد بارانی بود و از گرمای ظهر به یکباره سرد شد، از صحن سرای امام هشتم(ع) سر در آوردم. همزمانی بارش نم نم باران، نقاره زنی حرم و شعف زائران امام که آمده بودند آغاز ماه خدا را در بارگاه منور امام رضا(ع) را جشن بگیرند، برای من می‌توانست یک نشانه باشد، اینکه هر چه زمان بگذرد و صفحات تاریخ کهنه و غبار گرفته شود، اما آنچه همیشه بوی تازگی می‌دهد، همین مناسک است. مناسکی که با روح مردم گره خورده است.

نقاره‌ها خبر آمدن ماه نو را می‌دهند

صدای نقاره‌های حرم که بلند شد، نم نم باران روی سر و صورت زائران نشسته بود. خنکای هوای بارانی به سرمای زمستان شباهتی نداشت و بیشتر بوی بهار می‌داد. نسیم بهاری حرم و نوای نقاره-خانه ترکیب جذابی بود که در آغازین شب رمضان ۱۴۰۲ در بارگاه مِلک‌پاسبان علی بن موسی الرضا(ع) به زائران و مجاوران حضرت هدیه شد.

نقاره زنی در مناسبت‌های مختلف و اعیاد یکی از برنامه‌های ثابت حرم رضوی است. زمانی که خبری از ساعت و گوشی برای بیدارباش سحر ماه رمضان وجود نداشت، در هر ولایت و شهری رسمی برای بیدار کردن مؤمنان و روزه‌داران شکل گرفت. در حرم نیز از همان زمان که صفویان نقاره زنی را در بارگاه امام هشتم(ع) به رسمی ماندگار بدل کردند، نقاره زن‌ها مسئولیت اعلام زمان رؤیت هلال ماه، آغاز ماه مبارک و سحر روزهای ماه رمضان را عهده دار شدند.

افطاری به رسم آقای رئوف ما

یکی از لذت‌های روزه‌داران محفل افطار و دورهمی‌هایی است که سرشار از شادی معنوی است. حالا تصور کنید، ماه رمضان است و روزه داری و کار، اما یکباره یک ماموریت ویژه و شیرین نصیبت می‌شود، نوشتن از سفره‌های افطار حرم رضوی؛ باید می‌رفتم تا ضمن بهره معنوی از سفره بابرکت افطار حرم و گفتگو با مردمی که می‌همان آقا بودند، از پیشینه این رسم رمضانیه حرم نیز بنویسم. بعد از گذشت سال‌ها از آن شب رویایی هنوز هم آرزوی خلق چنین شبی را دارم. این رویای زیبایی است که قرن هاست برخی زائران و مجاوران روزه دار آستان حضرت رضا(ع) تجربه کرده‌اند. افطاری دادن در حرم مطهر رضوی ریشه در تاریخ این صحن و بارگاه مقدس دارد.

سنت ۳۰۰ ساله افطاری‌های حرم

مهمان‌سرای حضرت ثامن الحجج(ع) تاریخچه طولانی دارد و در ادوار مختلف نام‌های متفاوتی داشته است. در دوره قاجار از آنجایی که مهمان‌سرای خادمان و زائران از هم جدا بوده، مهمان‌سرای زائران با عنوان «کارخانه مبارکه زوّاری» و مهمان‌سرای خادمان با عنوان «کارخانه مبارکه خادمی» مشهور بوده است که طی ایام ماه مبارک رمضان به طبخ و توزیع افطاری بین زائران، خادمان و کارکنان حرم مطهر اقدام می‌کرد. بیش از ۳۰۰ سال از سنت افطاری حرم مطهر می‌گذرد. غذاهای ایام ماه مبارک رمضان با توجه به این ایام و فصل سال از سوی آستان انتخاب می‌شده است.

غذاهایی چون قورمه، بورانی بادمجان، آش، کوکو، پلو، آبگوشت و سایر غذاهای گوشتی در کنار انواع پنیر، ماست، دوغ و انواع میوه مانند خربزه، انگور، سیب، انواع نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها نظیر شربت‌های مختلف، سکنجبین، حلوا، پشمک و… در سندها بسیار به چشم می‌خورد.

قدیمی‌ترین سند این مجموعه که در آن به مراسم افطاری حرم مطهر رضوی اشاره شده است متعلق به سال ۱۱۱۱ هجری قمری است که دوره تاریخی صفویه را در بر دارد.

اما قصه طعام حرم در ماه رمضان به افطار ختم نمی‌شده و زمانی که مناجات خوانان حرم شروع به قرائت دعای سحر می‌کردند، یعنی زمان سحری خوردن و آغاز روزه نو و روز نو فرا رسیده است. به همین مناسبت نقاره‌زده می‌شد و این صدا یعنی این صدا زمان طبخ سحر و پهن شدن سفره‌ها فرا رسیده است. در ادامه، مؤذنان مناجاتشان را از سر می‌گرفته‌اند. نوبت دوم مناجات خوانی که سر می‌رسید، سفره سحری خوردن خدام در کارخانه خادمی پهن می‌شده است تا آنان نیز چون سایر مؤمنان روزه دار آماده روزه داری شوند. پس از سحری خوردن خادمان، مناجات خوانی دوباره از سر گرفته می‌شده و تا اذان صبح ادامه داشته است.

نوای خوش آسمانی در آستان جانان

ماه رمضان را ماه قرآن می نامیم. آستان مقدس امام رضا(ع) انس و الفت عجیبی با قرآن دارد. هر زمان از سال که پا در حرم رضوی بگذاریم ندای آسمانی کلام خدا بر جان می‌نشیند.

زمانی که ماه خدا و قرآن فرا می‌رسد، حرم رضوی محلی بیش از گذشته با کلام الله پیوند می‌خورد و قرائت قرآن در اماکن مختلف برای زائران فرصت بهره‌مندی بیشتر از معنویات رمضان المبارک را فراهم می‌کند. از گذشته یعنی همزمان با شکل‌گیری آستانه امام رضا، و در ماه رمضان با طلوع آفتاب، حافظان موظف بودند آیات قرآن کریم را طبق معمول هر روز قرائت کنند. این برنامه هر سحر در ماه مبارک رمضان اجرا می‌شده است، با این تفاوت که در شب‌های قدر دیگر نقاره نمی‌نواختند.

طبق یکی از این دستورالعمل‌های اسنادی که از دوره قاجار به جا مانده است، مؤذنان موظف بودند چهار ساعت از شب گذشته، با حضور در گلدسته‌های حرم، هم صدا با یکدیگر به ذکر مناجات بپردازند. از آنجا که در این دوران شهر وسعتی نداشته و حرم نقطه مرکز این دایره بوده است، مردم هر کوی و برزن شهر می‌توانسته اند نوای مناجات خوانی را بشنوند.

وظایف رمضانی مؤذنان حرم

طبق اسناد موجود، در ماه رمضان مؤذنان حرم موظف بودند چهار ساعت از شب گذشته با حضور در گلدسته‌های حرم به ذکر و مناجات بپردازند در هنگام سحر نیز مؤذنان تا وقت اذان صبح به مناجات مشغول می‌شدند. پس از اذان و طلوع فجر، حافظان موظف بودند همچون روزهای قبل، آیات قرآن کریم را طبق معمول قرائت کنند. مطابق اسناد به جای مانده به غیر از قرائت معمولی قرآن که هر روزه در حرم انجام می‌شد، در ماه مبارک رمضان هر ساله مراسم تلاوت روزانه یک جزء قرآن با حضور تمامی حافظان و قاریان قرآن در سه ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب اسلامی امروزی) نیز برپا می‌شده است. مقابله قرآن‌ها به منظور تصحیح احتمالی اشتباهات قرآن‌های موجود از دیگر برنامه‌های این مراسم نورانی بود و این دلیلی برای حضور مصحح کتابخانه در این مراسم بود.

مراسم سلام به امام حسن(ع)

میلاد امام دوم(ع) شیعیان در روز پانزدهم رمضان، با آیین‌های بسیاری همراه است. خادمام حرم رضوی برای مراسم سلام که ویژه میلاد امام حسن(ع) بوده است، به چراغانی حرم می‌پرداخته‌اند.

این مراسم که پس از اذان مغرب در ایوان طلای صحن قدیم برپا می‌شده، شامل پذیرایی از مهمانان ویژه با شربت و شیرینی بوده است. خادمان در این شب همه صحن‌های حرم را چراغانی می‌کرده اند و این روشنایی تا سحر ادامه داشته است. سند به‌جامانده از برپایی این مراسم به سال ۱۳۳۳ قمری و مربوط به دوره قاجار است.

شب‌های قدر و رسالت ویژه حرم

ایام شب‌های قدر و شهادت حضرت علی(ع) که می‌شود، به سختی می‌توان می‌همان صحن و سرای امام رضا شد. مسیر طولانی را باید پیاده رفت و همراه دیگر روزه‌داران و عزاداران مولا علی(ع) قدم در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) گذاشت. مراسم قرآن خوانی، مداحی، روضه خوانی، سخنرانی علما و قرآن به سر از مهمترین آیین‌های حرم رضوی در این ایام است. در این ایام نقاره زنی تعطیل می‌شود، همه صحن‌ها ورواق‌ها روشن می‌ماند و مراسم روضه خوانی برپا می‌شود. قدیمی‌ترین سند مربوط به روضه خوانی متعلق به سال ۱۱۱۲ در دوره صفویه است. مراسم «نخل‌بندی» از جمله دیگر رسوم اجرایی در حرم مطهر رضوی طی شب‌های قدر است که در دوره صفویه و افشاریه اجرا شده و طی آن سازه‌ای چوبی به نام «نخل» با وسایل واشیاء مختلف تزئین و بر دوش مردم حمل می‌شده است.

آیین‌های حرم رضوی در کنار سنت‌های مردم خراسان که به ماه رمضان مربوط می‌شود، دفتر زیبایی از آداب و رسوم مردم این خطه را آفریده که مانند دیگر پیوندهای دین و فرهنگ مردم بر غنای فرهنگ ما افزوده است.