قصه قدیمی شروع سال از خانه پدری

به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، حضور در حرم آن هم زمان تحویل سال یکی از مهمترین برنامه ­های مجاورین و زائرین نوروزی امام رضا(ع) است. آنهایی که می­خواهند دعای تحویل سال خود را در جوار امام هشتم بخوانند و صدای توپ در کردن سال نو را از کنار گنبد طلای قبله هفتم بشنوند؛ به ساعت تحویل سال توجهی ندارند، چه زمان تحویل سال نو نیمه شب باشد و چه قبل از سپیده صبح، خود را به حرم می­رسانند، «یا مقلب القلوب» حنجره خود را با صدای بلندگوهای گلدسته­های حرم یکی کرده و آغاز بهار طبیعت را با صدای نقاره حرم که ذکر«سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا» و «امام رضا» است به کام خود شیرین می­کنند.

... قصه تحویل سال در حرم و استقبال مردم از مراسم نوروزی آن، عمری به قدمت تاریخ دارد. برخی از آیین ­ها به دوران صفویه می­ رسند و بعضی از آن را قاجارها مرسوم کرده ­اند. تعدادی از آیین­ های حرم در طول تاریخ کمرنگ شده ­اند و برخی از رسوم رنگ و لعاب بیشتری یافته اند.

علاقه خاص شاهان صفوی به نوروز از یک طرف و توجه و احترام به بارگاه امام هشتم(ع) از دیگر سوی موجب شد تا صفویان بنیان­گذار برپایی مراسم و آیین آغاز سال نو در حرم رضوی باشند. به همین مناسبت مراسم سال نو به یکی از سنت های آستان قدس رضوی در طول سال های بعد تبدیل شد که از آن به عید سلطانی یاد می­ شده است. آیین هایی که هریک برای خود داستانی دارند؛

اول: غبارروبی حرم

یکی از سنت های مرسوم حرم مطهر رضوی که قدمت آن به دوره صفویه باز می­ گردد، غبارروبی ضریح و حرم مطهر است. تاریخ نگاران نوشته اند که غبارروبی در ابتدا در آن ایام که وسعت حرم به اندازه روضه منوره و صحن و ضریح بوده، کاری آسان و تنها در قد و قواره نظافت داخل و خارج ضریح، گردگیری اطراف مزار و هدایای تقدیمی و قرآن ­های نفیس بوده است. پس از توسعه صحن و سرای بارگاه منور رضوی در دوره تیموریان، غبارروبی و تنظیف حرم سنت و آیین شد و نهایتاً در دوره قاجار لعاب تشریفات به خود گرفت. از همین رو بیشترین اسناد به جا مانده درباره این آیین به همین دوره برمی ­گردد.

اما صفویان سنگ بنای غبارروبی حرم را گذاشته اند آن را محدود به نوروز کرده بودند. یعنی ریشه این سنت حرمی به نوروز گره خورده است. از زمان قاجاریه سنت غبارروبی به دفعات بیشتری انجام می­شد و جز نوروز در اعیاد مذهبی چون غدیر و فطر نیز غبار روبی روضه منوره و حرم مطهر صورت می­گرفت. این مراسم که کلید انجام آن از نوروز زده شده است، از چنان اهمیتی برخوردار بود که ناصرالدین شاه قاجار در خاطرات خود از غبار روبی حرم مطهر به عنوان حال خوش خود یاد کرده است. 

سندی از سال ۱۳۰۷ شمسی در آستان قدس رضوی به جا مانده است که به مراسم تنظیف و غبارروبی حرم اشاره دارد: «حسب الامر مقرر شده است که تنظیف قبل از نوروز معمول سالیانه بیوتات از نیم چهارشنبه غره شهر شوال شروع که در یکشنبه پنجم ختم گردد». این وظیفه معمولا طی یک برنامه ریزی مشخص برای کشیک های مختلف انجام می شده است.

دوم: عیدی از امام رضا(ع)

مشهدی ­ها در قدیم رسمی دیگر داشته اند که نزد آنها به عیدی گرفتن از حضرت رضا(ع) معروف بوده است. این سنت که این روزها کمرنگ شده، اینگونه بوده است که مردم مشهد قدیم برای گرفتن عیدی روز سال نو، از چند روز قبل تا دقایقی قبل از در شدن توپ سال تحویل، هنگام عبور از اطراف چهارحوض قرار گرفته در چهارگوشه سقاخانه اسماعیل طلای صحن عتیق(انقلاب) و حوض بزرگ صحن نو(آزادی) سکه­ های جیب خود را درون حوض ها می­ریختند و تا لحظه تحویل سال کسی به آنها دست نمی­زد و میهمان حوض صحن بودند، تا اینکه فرارسیدن سال نو اعلام می­ شد. بعد از آن زائران حاضر در مراسم سال نوی حرم که سکه ­های داخل حوض را تبرک می­ دانستند برای دست یافتن به عیدی امام رضا از یکدیگر سبقت می­ گرفتند. برای مردم این سکه‌های از آب گرفته شده ارزش ویژه‌ای داشت. آن را برکت جیب خود می ­دانستند و تا پایان سال همراه خود داشتند. در سال‌های اخیر با حذف حوض های اطراف سقاخانه صحن انقلاب، حوض صحن آزادی یگانه محل دریافت عیدی از امام رضا(ع) شده است.

سوم: عید جمعی از کنار حرم

اهالی قدیم مشهد خرده‌فرهنگ نوروزی خاصی دارند که اغلب آن‌ با حرم مطهر رضوی پیوند خورده است. مردم ارض اقدس نیز چون سایر ساکنین فلات ایران پای سفره هفت سین سال خود را نو می­کنند. اما در مشهد قدیم سفره هفت سین تحویل سال به زنان و کودکان نابالغ اختصاص داشته و مردان و پسران نوجوان برای آغاز سال جدید عازم صحن و بارگاه رضوی می­شدند. طبق سنت خانواده­های قدیمی مشهد، مردان خانه چندساعت به آغاز سال نو منزل را ترک کرده و با قرائت دعای امین الله و آیات قرآن در حرم مطهر تجمع می­کردند تا سال جدید را در صحن و سرای حرم آغاز کنند. مردان مشهدی هنگام بازگشت به منزل به خرید نان و سبزی نزد اهل خانه باز می­گشتند تا یک سال دیگر نیز نان آور خانه خود باشند. البته این روزها این سنت از انحصار مردان خارج شده و همه اهل منزل در جوار امام هشتم سال خود را نو می­کنند. اما این همه ماجرا نیست، رجال سیاسی و بزرگان شهر نیز برای خود سنتی داشته­اند. از دوره قاجار سفره هفت سین برای رجال حاضر در مراسم آغاز سال نو گسترانده می­شد. آن‌ها در اتاق فوقانی ایوان طلای صحن عتیق کنار سفره هفت‌سین می‌نشستند و با خواندن ادعیه و اذکار مخصوص منتظر تحویل سال می‌ماندند. هم‌زمان زائران و مجاوران و خدام رضوی با اجتماع در رواق‌ها و صحن‌ها و اطراف اماکن متبرکه رضوی، به‌صورت دسته‌جمعی دعای تحویل سال را قرائت می‌کردند و منتظر می‌ماندند تا سال تحویل شود. حضور متولی باشی حرم در جمع حاضران مراسم تحویل سال از رسوم قدیمی حرم رضوی بوده است.

چهارم: نقاره زنی؛ بشارت آغاز سال نو

نقاره زنی قدمتی دیرینه در آیین های حرم رضوی دارد. نوه گوهرشاد اولین کسی است که در سال ۸۶۰ قمری دستور داد تا در حرم امام هشتم شیعیان نقاره نواخته شود. رسمی که از آن زمان تاکنون- جز در دوره رضاخان پهلوی- هیچگاه تعطیل نشد. نقاره­های حرم علاوه بر برنامه­های روزانه در اعیاد خاص مذهبی و ملی نیز نواخته می­شود. یکی از آن اعیاد، نوروز است که برای اعلام شادباش با دو ساز دهل و سورنا از نقاره خانه حضرتی برای بشارت آغاز سال نو با نوای نام سلطان علی بن موسی الرضا تقدیم میهمانان نوروزی حرم می شود.   

پنجم: روشنی سالِ آمده

یکی از آیین­ های سال نو حرم رضوی، چراغانی اماکن حرم است که قبل از تحویل سال نو انجام می شده است. مسئولان حرم این چراغ ها و روشنایی داخل حرم در هنگام تحویل سال را سه مرتبه خاموش و روشن می کردند تا افرادی که مشکل شنوایی داشتند، به واسطه خاموش و روشن شدن چراغ ها متوجه تحویل سال بشوند. در سال هایی که تحویل سال در ساعات شب قرار می گرفت با این خاموش و روشن کردن روشنایی حرم بر جلوه و شکوه مراسم افزوده می شد. گویا بعد از یک تاریکی مطلق و همزمان با آغاز سال جدید روشنی طلوع می‌کرد. البته این رسم در سال‌هایی که نوروز با محرم و صفر همزمان می‌شد یا سال تحویل با عزای اهل بیت(ع) همزمان بود، اجرا نمی‌شد. در حال حاضر نیز این رسم به صورت محدود و در داخل رواق مشرف به ضریح مقدس اجرا می‌شود. بخش دیگری از مراسم و آیین­های نوروزی حرم مطهر که به روشنایی و چراغ ها مربوط می شود، تنظیف چراغهای حرم است. مأموریتی که در آستانه سال نو در کنار تأمین روغن چراغ­های حرم، یکی از مهمترین وظایف کشیک ها بوده است.

ششم: عیدی و خلعتی به خادمان حرم

از دوره شاه عباس یکم صفوی سندی به جا مانده که نشان می­ دهد، در آن دوره در آستان قدس پرداخت هزینه خلعت اعیاد ازجمله عید نوروز مرسوم بوده است: «اهدای عیدی و پاداش به خادمان، فراشان و کارکنان حرم‌مطهر یکی‌دیگر از آیین‌های نوروزی بارگاه منور رضوی است که شامل مواجب نقدی و مزایای دیگری مانند لباس بوده است. همچنین، برخی منسوبان و امرای کشوری وجوهاتی از نذرها داخل ضریح را برای تبرک و خلعت نوروزی دریافت می‌کرده‌اند. نخستین سندی که به دادن خلعت به خادمان آستان‌قدس‌رضوی اشاره می‌کند، به سال ۱۰۱۶قمری مربوط است که به‌استناد آن خلعتی به مولانا امیرمحمد جعفری رضوی، پیش‌نماز، اهدا شده است. در سندی دیگر به‌تاریخ ۱۱۷۶ قمری از پرداخت وجوهات نقدی حاصل ضریح مقدس به‌عنوان تبرک به تعدادی از کارکنان آستان‌قدس هدیه شده است».

هفتم: کارت‌های تبریک

از جمله اسناد بسیار جالب که در مدیریت اسناد استان قدس رضوی نگهداری می‌شود مجموعه‌ای از کارت پستال‌ها با طرح‌ها و موضوعات مختلف است. کارت‌هایی که برای آصف‌السلطنه برای احوال پرسی و تبریک نوروز ارسال شده‌اند دو نمونه بسیار جالب از این مجموعه است.

هشتم: کمک به ایتام

یکی از آیین‌های نوروزی حرم رضوی، تهیه لباس برای دانش‌آموزان مکتب خانه آستان قدس بوده است. مکتب خانه نیز داستانی مفصل دارد. این بنا، محل نگهداری کودکان یتیم به ویژه اطفال سادات بوده است. که از اوایل دوره صفویه تا پایان دوره قاجار فعال بوده است. نام این مکتب خانه در اسناد به شکل‌های مختلفی آمده است؛ مکتب خانه سرکار فیض آثار، اطفال ایتام، اطفال سادات، اطفال ایتام سادات، موقوفه محراب خانی، مدرسه رضویه و مدرسه سادات. هرچند در منابع تاریخی از تاریخ دقیق تأسیس بنا اطلاعی در دســت نیست، ولی اسناد به جا مانده نشــان می‌­دهد که این مکتب خانه پس از صدور فرمان شاه طهماسب اول صفوی در مجاورت حرم مطهر و بانا به برخی اقوال در صحن عتیق تأسیس شد. مطابق این فرمان چهل دختر و پسر یتیم در این مکتب خانه زیر نظر معلمان شیعه مرد و زن تحصیل می‌­کردند. لباس و مایحتاج آنان رایگان بوده است. مطابق اسناد بر جای مانده، هر ماه مبلغی به عنوان مخارج نان و خورش اطفال به مکتبخانه داده می‌­شد. تهیه لباس و غذای ایام تعطیل ازجمله نوروز نیز از محل موقوفه مکتب خانه به اطفال یتیم اعطا می‌­شده است.

 تهیه لباس برای دانش‌آموزان مکتب خانه آستان قدس رضوی، پرداخت هزینه‌های روز تحویل سال در حرم رضوی، تعطیلی مکتب خانه و برخی مستغلات آستان قدس رضوی، دادن لباس به دانش‌آموزان یتیم مکتب خانه و خلعت به برخی کارکنان، هزینه‌های مربوط به صاحب جمعان شربت خانه، هویج خانه، خبازخانه و قصاب‌خانه در این روز به همراه لیست غذاهای تهیه شده به عنوان «شیلان» محتوای برخی اسناد تاریخی مربوط به برگزاری جشن نوروز در حرم مطهر رضوی است.

منابع:

۱)دایره المعارف آستان قدس رضوی

۲)نگاهی به مراسم تحویل سال نو در دربار و بارگاه رضوی. علی نجف زاده. مجله علمی تخصصی برگ فرهنگ. ص۳۴

۳)گفت وگو با رضا سلیمان نوری، خراسان پژوه و رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان رضوی

۴) گفت و گو با دکتر غلامرضا آذری خاکستر؛ خراسان پژوه