به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، حیات علمی امام صادق(ع) یکی از ابعاد مهم زندگی رئیس مذهب است که باید با دقت به آن پرداخته شود. اهمیت روش و سلوک علمی پیشوای ششم شیعیان به این دلیل است که آن حضرت در دوره ای دست به رشد و توسعه علمی جهان اسلام زدند که درگیری های سیاسی فکر و اندیشه امت محمدی را به خود مشغول کرده بود. امام صادق(ع) با پرورش شاگردان عالم و اندیشمند از همه جهان اسلام و حتی بیرون مرزها، اندیشه ناب اسلامی را به دنیا هدیه کردند و زمینه ساز گرایش علمی مسلمین و نوآوری فکری و علمی آنان شدند.
آیت الله محمد هادی یوسفی غروی در گفت وگو با خبرگزاری شبستان با اشاره به اینکه امام صادق علیه السلام حوزه علمیه ای را که ائمه پیش از ایشان آغاز کرده بودند تکمیل کرده و افق های گسترده تری پیش روی حوزه علمی جهان اسلام گشود، این دانشگاه توده های تشنه علم از سرزمینهای مختلف اسلامی را به سوی خود جذب کرد. به بیان ویژگی های منحصر به فرد این مکتب علمی پرداخت.
خدمات علمی امام صادق را سکوی پرش تمدن اسلامی می دانند دانشگاه امام چه ویژگی هایی داشت که به چنین مقامی دست یافت؟
امام صادق علیه السلام حوزه علمیه ای را که ائمه پیش از ایشان آغاز کرده بودند تکمیل کرده و افق های گسترده تری پیش روی حوزه علمی جهان اسلام گشود. این دانشگاه توده های تشنه علم از سرزمین های مختلف اسلامی را به سوی خود جذب کرد.
از ویژگی های دانشگاه امام صادق علیه السلام که موجب تفاوت آن با سایر مکاتب است، این بود که این دانشگاه در تعلیم دانش و معرفت دست به انتخاب دانشجوها نزد و فقط به تعلیم عناصر دوستدار اهل بیت(ع) نمی پرداخت، بلکه درهای آن به روی طالبان علم از گرایش های مختلف باز بود. ابوحنیفه از کسانی است که در مسلک قیاس چنان پیش رفته که امام صادق علیه السلام و اصحاب آن حضرت(ع) را انکار کرده و به بعضی از اصحاب آن حضرت مانند مؤمن طاق، اسم شیطان طاق داده بود، خود از کسانی است که در دانشگاه امام صادق علیه السلام تحصیل کرده و بسیاری از مسائل را از امام پرسیده و از آن حضرت روایت کرده است. او در مدینه مدتی را با امام صادق علیه السلام در ارتباط بود. وی خود از کسانی بوده است که در قیام زید بن علی یاور او بود و در دعوت به قیام زید بن علی با او همکاری داشت و می گفته است خروج زید برای جدال و نبرد با امویان مانند خروج رسول خدا(ص) در روز جنگ بدر است.
دومین ویژگی دانشگاه امام صادق علیه السلام این است که بسیاری از رشته های معرفت اسلامی و علوم انسانی را در بر داشته است.
آن حضرت(ع) اهمیت ویژه ای به قرآن و سنت و فقه و تاریخ و عقیده و کلام و فلسفه اسلامی دادند. کما اینکه نسبت به علوم دیگر مانند ستاره شناسی، پزشکی، جانورشناسی، گیاه شناسی، شیمی و فیزیک نیز اهمیت خاصی در میان کلمات آن حضرت(ع) یافت می شود.
استقلال دانشگاه جعفری از دولت های حاکم چه تاثیری در رشد علمی جهان اسلام داشت؟
یکی از ویژگی های مهم دانشگاه امام صادق علیه السلام این است که هیچگاه وابسته به هیچکدام از دولت های وقت، چه دولت امویان و چه دولت عباسیان نبود و هیچگاه به سیاست های دولت های حاکم آلوده نشد. هیچگاه ابزار خدمت حاکمان نشد. بلکه امت اسلام با دیدن استقلال این دانشگاه، تنها آن را برآورنده آمال و آرزوهای خود می دانستند، چرا که می دیدند در رأس این دانشگاه، وارث علم پیامبر اکرم(ص)، بزرگ پرچمدار تفکر محمدی، امام ابوعبدالله جعفر بن محمد صادق(ص) نشسته است. کسی که موضع گیری ها و استقامت او مشهور بوده و به خاطر اخلاق بلندی که داشت به صادق ملقب شد و هیچگاه در برابر سیاست حکام منحرف از خود سستی و نرمش نشان ندادند. از اینجاست که دانشگاه امام صادق علیه السلام حالت دژ سیاسی و فکری به خود گرفته که طالبان حقیقت و کسانی که احساس مسئولیت کرده و می خواستند از وادی گمراهی که جریانات سیاسی و فکری مختلف برای آنها به وجود آورده بود رهایی یابند. به آن دژ مستحکم پناهنده می شدند.
آزاداندیشی در این دانشگاه چه جایگاهی داشت؟
در دانشگاه آن حضرت(ع) شیوه صحیح و عمیق فکری مبتنی بر اندیشه، تعمق، اصالت و بالندگی توانایی های علمی بود و اینها را از مهمترین بنیان های شیوه آموزشی و پرورشی به شمار آورده بود. به همین دلیل کسانی که از دانشگاه امام صادق فارغ التحصیل شدند، کسانی بودند که به خدمات دینی به جامعه، نوآوری در تخصص های مختلف علمی و موفقیت در عرصه دعوت و اصلاح بین مردم در جامعه معروف شدند. به گونه ای که منتسب بودن به دانشگاه آن حضرت یکی از افتخارات بزرگ به حساب می آمد.
دانشگاه امام صادق علیه السلام بعدها گسترش یافته و شعبه های مختلفی در کوفه و بصره و قم و مصر از شاگردان آن حضرت(ع) دایر شد. دانشگاه امام صادق علیه السلام فعالیت های خود در عرصه دانشگاه را جدای از فعالیت های خود در حرکت انقلابی و سیر تغییر و تحول جامعه قرار نداده بود، بلکه این دانشگاه نیز قسمتی از برنامه اصلاحی آن حضرت بود، چرا که این دانشگاه به حق بستر مناسبی برای تربیت افراد صالح و امت بود. به علاوه نتایج سیاسی مثبتی که این دانشگاه در تربیت مهره های موثر سیاسی داشت و کادر علمی که در مدرسه آن حضرت تربیت شدند همان کسانی بودند که در تمام فعالیت های خاص امام شرکت داشتند.
در موضوع تدوین حدیث چه اتفاقی در این دانشگاه رخ داد؟
دانشگاه امام صادق علیه السلام ارتباط مستقیم با منابع تشریع و معرفت یعنی قرآن و سنت نبوی داشت. در هیچ عصر و زمانی مثل و مانندی برای آن یافت نمی شود از این جاست که می بینیم امام صادق علیه السلام اشتیاق شدیدی داشتند که در این دانشگاه در امر تدوین حدیث و حفظ مضمون آن فعالیت گسترده ای صورت گیرد چرا که در گذشته ای نه چندان دور حدیث شریف نبوی دستخوش نابودی، تحریف و استفاده ابزاری سیاسی منحرف گشته و از تدوین آن منع می شد. البته به رغم همه شعارهایی که از سوی حکومت ها سر داده می شد و هدف از منع تدوین حدیث را حراست قرآن از تحریف عنوان می کردند هیچیک از ائمه معصومین علیهم السلام به دستور منع تدوین حدیث اعتنایی نکردند البته پیداست که هدف درازمدت آنان از منع تدوین حدیث از بین بردن و نابود کردن حدیث شریف نبوی بود که در اکثر آن احادیث تاکید بر ارتباط امت با اهل بیت علیهم السلام به چشم می خورد. هدف حاکمان، دور کردن مردم از اهل بیت(ع) بود. زیرا هنگامی که حدیث شریف نبوی در این ارتباط تاکید می کند، مانع دنباله روی مردم از هر حاکم ستمگر یا مدعی سیاست باز خواهد بود. امام صادق علیه السلام فرمودند: «به خدا سوگند که در نزد ما آنچنان دانشی است که ما به احدی محتاج نیستیم. اما تمام مردم به ما احتیاج دارند ما کتابی به املای رسول خدا(ص) و خط علی بن ابیطالب علیه السلام در دست داریم که طول آن هفتاد ذرع است و در آن تمام حلال و حرام خدا نوشته شده است». نیز از آن حضرت(ع) روایت شده است که فرمودند: «دانش ما از قدیم الایام بوده و تا ابد خواهد بود دانشی که در کتاب نوشته، در دل ها حک شده و گوش ها را نواخته است. جفر سرخ و جفر سفید و مصحف فاطمه علیها السلام و صحیفه جامعه در نزد ماست که در آن همه آنچه مردم به آن محتاج هستند، جمع شده است».
یکی از مسایلی که در روش علمی حوزه جعفری مطرح شده مربوط به کتابت است، در این باره هم توضیح دهید.
بله! در دانشگاه امام صادق علیه السلام اهمیت فراوانی به تدوین و نگارش کتاب داده می شد و یکی از ویژگی های آن دانشگاه، نشر و پرورش و پیشرفت علم و دانش و کتابت بود. امام صادق علیه السلام دانشجویان خود را به نوشتن دستور می دادند و ضرورت تدوین و نوشتن کتاب را به آنان گوشزد می فرمودند. می بینیم که آن حضرت(ع) فرموده اند کتاب هایتان را حفظ کنید چرا که شما به زودی به این کتاب ها نیاز خواهید یافت.
آن حضرت(ع)، زراره را که یکی از اصحاب ایشان بود و در امر علم حدیث فعالیت فراوانی داشت این چنین تایید فرمودند که خداوند زراره بن اعین را رحمت کند که اگر زراره نبود احادیث پدر من یعنی حضرت باقر علیه السلام منقرض می شد. آن حضرت(ع) درباره همین زراره و گروه دیگری از اصحاب خود چون ابوبصره و محمد بن مسلم سقفی قهان و برید اجلی چنین سخن رانده است که اگر اینها نبودند هیچکس قدرت استنباط این فقه را پیدا نمی کرد اینان حافظان دین و امینان پدرم بر حلال و حرام خدا بوده اند. آنها در دنیا و آخرت از کسانی هستند که به سمت ما آمده و از دیگران سبقت می گیرند.
امام صادق علیه السلام دانشجویان خود را به خوب درس خواندن و مباحثه دستور می دادند. آن حضرت(ع) به محمد بن عمر جعفی فرموده است: «دانش خود را بنویس و در میان برادرانت پخش کن و چون از دنیا بروی برای فرزندانت کتاب به ارث و یادگار بگذار که زمانی بر مردم خواهد رسید پرآشوب که مردم جز با کتاب هایشان با چیز دیگری انس نخواهند گرفت».
بر همین اساس است که اصحاب امام صادق علیه السلام به کتابت و تدوین احادیث اهمیت فوق العاده ای قایل شدند تا جایی که اصول چهارصد گانه معروف به دست آنان تدوین شد که این اصول چهارصدگانه اولین مجموعه های حدیثی شیعه امامی را تشکیل داده است.
تخصص گرایی در مباحث علمی گسترده ای که در مدرسه جعفری مطرح بود، چه جایگاهی داشت؟
در دانشگاه امام صادق علیه السلام پرورش اندیشه اسلامی و تکامل آن در ضمن تخصص های علمی در رشته های مختلف معرفت اسلامی رخ داده است. در دانشگاه امام صادق علیه السلام کاملا به اهمیت تخصص و نقش آن در بالندگی و تکامل اندیشه اسلامی اهمیت داده می شد. آن حضرت(ع) می دانستند که تخصصی شدن علوم نقش مهمی در به کارگیری نیروهای زیادی که به دانشگاه آن حضرت مراجعه می کردند داشته و می توان با تخصصی کردن آموزش، دانشگاه را متنوع ساخت و با این کار بر بار علمی دانشگاه افزود. لذاست که امام صادق علیه السلام دانشجویان خود را به سوی تخصص علمی راهنمایی می کرد. آن حضرت شخصا بر امر دانش آموزی آنان اشراف داشتند. اشکالاتی که در ضمن کار بوجود می آمد حل می کرد و حرکت علمی دانشگاه را به پیش می برد. در اینجا نمیتوانیم همه تخصص های علمی را به بحث بگذاریم اما به ذکر بعضی از نمونه های این تخصص ها اکتفا می کنیم:
به مصادیقی از این تخصص گرایی در دانشگاه علمی امام صادق(ع) اشاره کنید.
در باب پزشکی: از امام صادق علیه السلام درباره جسم انسان سوال کردند. آن حضرت پاسخ دادند خداوند متعال انسال را با دوازده مفصل، چهل استخوان و سیصد و شصت رگ آفریده، این رگ ها هستند که بدن را آبیاری می کنند و استخوان ها هستند که بدن را نگه می دارند، گوشت ها، استخوان ها را نگهداشته و اعصاب، گوشت ها را نگهداری می کنند. خداوند در دو دست انسان هشتاد و دو استخوان قرار داده که در هر یک دست چهل و یک استخوان وجود دارد. (البته اینها ممکن است از باب اشاره و کنایه باشد و بقیه مطلب در واقع نوعی ارشاد و تشویق انسان هاست به پیشروی در این علوم). و قسمتی از این استخوان ها که در کف دست واقع شده سی و پنج استخوان است. دو استخوان در ساعد، دو استخوان در بازو و سه استخوان در کتف است که مجموع آنها به چهل و یک استخوان می رسد. در پای انسان چهل و سه استخوان وجود دارد، سی و پنج استخوان در کف پا، دو استخوان در ساق پا، سه استخوان در زانو و یک استخوان در ران و دو استخوان در ناحیه لگن. و اما ستون فقرات هر انسان هجده مهره داشته و در هر طرف از پهلوی او نُه دنده موجود است، گردنش هشت استخوان و سرش سی و شش استخوان دارد. در دهان انسان گاه بیست و هشت و گاه سی و دو استخوان وجود دارد. منظور دندانهاست. اینها در کتاب توحید مفضل بن عمر جعفی که حضرت امام صادق علیه السلام نقل کرده و خب به فارسی هم به قلم های قدیم و جدید ترجمه .و منتشر شده است. ما نمی گوییم این ارقام و اعدادی که در توحید مفضل آمده دقیقا از نظر علمی پزشکی مورد پذیرش بشد. اینها در واقع در آن زمان یعنی حدود بیش از 1200 سال قبل است. اینها در واقع نوعی ارشاد و راهنمایی و انگیزه دادن برای پیشروی انسان در این علوم است. میرزا محمد خلیلی نجفی که نوه مرحوم میرزا خلیل تهرانی صاحب مدرسه و معاصر آخوند خراسانی است و یکی از سه عالم مشروطه آن زمان بوده، نوه او یعنی میرزا محمد خلیلی که کتابهای متعددی دارد ایشان در شرح این توحید مفضل نوشته است که قسم به جان خودم که این شمارش استخوان های بدن دقیقا مطابق آن شماره ایست که دانشمندان تشریح در این عصر در کتابهای خود نوشته اند، نه زیادتر و نه کمتر.
بهداشت: امام علیه السلام یکی از راه های پیشگیری از بیماری های معده را بیان کرده است. امام صادق علیه السلام همچنین از همنشینی و نزدیکی به بیمارانی که امثال بیماری جزام و آبله و خوره دارند نهی فرموده، آن حضرت فرموده اند: هیچکس با شخص جزامی صحبت نکند. اینها نمونه های اندکی از تخصص گرایی در علوم در دانشگاه امام صادق(ع) است.
نظر شما