خبرگزاری شبستان مشهد| سوگواری و عزاداری برای ائمه اطهار(ع) به ویژه برای سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین(ع) در ایام محرم و دهه آخر صفر بخشی جدا نشدنی از زندگی شیعیان است و فرهنگ و اعتقاد مردم ایران باعث شده تا این مراسم در کشور ما رنگ و بوی دیگری به خود بگیرد.
مشهدالرضا، نگین انگشتری ایران و مذهبی‌ترین شهر کشور، نیز همیشه نقطه ثقل دایره عزاداری‌های محرم بوده است؛ هرساله علاوه‌بر دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری فراوانی که در این شهر هستند، هیئت‌های عزاداریِ بی‌شماری نیز از شهرهای مختلف و حتی کشورهای همسایه می‌رسند تا از این طریق مشهد، ایران کوچک‌شده‌ای باشد که می‌توان در آن ردپای بسیاری از آیین‌ها و آداب و رسوم مذهبی را پیدا کرد. وجود بیش از ۳ هزار هیئت عزاداری که هرساله با پای دل، راه مشهد را پیش می‌گیرند، گواهی بر این ادعاست.
اما پیش از هر سخن، بهتر است ابتدا نگاهی داشته باشیم به پیشینه عزاداری در مشهد و بارگاه منور رضوی و مروری بر قدمت این آیین در سرزمین خورشید.
سابقه برگزاری عزاداری ماه محرم در حرم رضوی
خطبه‌خوانی حضرت زینب (س) در شام و گریستنش در ماتم برادر در کوفه و کربلا، عزاداری ام‌سلمه و زمزمه‌های پراندوه حضرت سجاد (ع) در خلوت و در جمع، آغازگر شیوه جدیدی از عزاداری برای اهل‌بیت پیامبر (ص) به‌ویژه شهدای دشت کربلا بود که از سال ۶۱ قمری تا به امروز همچنان زنده و پرشور است.
این آیین در ایران، نخستین‌بار در دوران زمامداری آل‌بویه باب شد و پس از آن اهالی این سرزمین، محرم هر سال در سوگ حسین (ع) و یارانش به عزاداری و سوگواری پرداختند، آن‌چنان که معزالدوله دیلمی که پایه‌گذار آل بویه عراق، خوزستان و کرمان بود، دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند، از همین‌رو تاریخ‌نگاران معتقدند نخستین‌بار در همین دوره بوده است که دسته‌های عزاداری به‌طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه‌خوانی و مقتل‌خوانی، عزاداری کرده‌اند.
اما تعمیم این وضعیت تاریخی به سایر سرزمین‌های اسلامی و از جمله خراسان که میزبان مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) نیز بوده‌است، کار صواب و دقیقی نیست. در این خطه با وجود تکریم بارگاه منوّر رضوی از سوی پیروان همه مذاهب اسلامی، شیعیان هنوز در اقلیت بودند و به همین دلیل، نمی‌توانستند عزاداری محرم و صفر را با آزادی و بدون محدودیت برگزار کنند. در شرق اسلامی، هنوز حکومت‌هایی مانند غزنویان و در پی آن‌ها سلجوقیان تسلط داشتند که در مورد آزادی چنین مراسمی، دچار تنگ‌نظری و سخت‌گیری بودند و اجازه برگزاری چنین اموری را نمی‌دادند؛ البته دامنه این سخت‌گیری تنها به شیعیان محدود نبود و گاه، به دلیل رویکردهای سیاسی، دامن دیگر مذاهب اسلامی را هم می‌گرفت.
حادثه محرم سال ۵۱۲ ق در مشهد
شیعیان ساکن در مشهد رضوی، سعی می‌کردند از برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم و به ویژه روز عاشورا غفلت نکنند و اعمال مربوط به این ایام را، حتی در آن محدودیت‌های آزاردهنده، به جا آورند. سند ما بر این ادعا، واقعه سال ۵۱۲ ق است؛ زمانی که عزاداران حسینی در مشهد، در روز عاشورای این سال، از سوی ناصبی‌ها مورد هجمه قرار گرفته و تعداد زیادی از آن‌ها به شهادت رسیدند تا آن‌جا برخی مورخان اعتقاد دارند نامگذاری قبرستان «قتلگاه» در شمال حرم مطهر رضوی، به دلیل کثرت شهدای مدفونِ این واقعه بوده‌است. با این حال به نظر می‌رسد که از دوره ایلخانی به این سو، برنامه عزاداری به بخشی از برنامه‌های حرم رضوی در ماه محرم تبدیل شد؛ این موضوع به ویژه بعد از آنکه حکومت شیعی سربداران، در حدود سال ۷۶۰ ق بر مشهد تسلط یافتند بیشتر مورد توجه قرار گرفت؛ خاصه آنکه جمعی از علمای شیعی وابسته به سربداران، امور دینی حرم مطهر را برای مدتی در اختیار داشتند.
صفویه، دوره رونق عزاداری
از دوره صفویه با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی، مراسم روز عاشورا با وسعت و شکوه ویژه‌ای در حرم رضوی برگزار شده است. در ایام محرم گلدسته‌ها و گنبد حرم به پوشش سیاه مزین می‌شد و آیین نقاره‌نوازی نیز در این ایام برگزار نمی‌شد. در روزهای عزاداری مانند عاشورا و اربعین حسینی مکتب‌خانه حرم، دکان‌ها و سایر فعالیت‌های جاری و عادی تعطیل بود.
از بعد این دوره صفویه و با رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، محدودیت‌های پیشین از بین رفت و عزاداری در ایام محرم و صفر، در حرم مطهر امام رضا(ع)، جایگاهی ثابت و همیشگی پیدا کرد. حرم رضوی به دلیل قرار داشتن در مرکز شهر مشهد، کانون اجتماع هیئات مذهبی محلات مختلف شد که به ویژه در روزهای عاشورا و تاسوعا، برای عرض تسلیت به محضر ثامن‌الحجج(ع) و اقامه عزاداری، به حرم مطهر مشرف می‌شدند.
با توجه به اسناد باقی‌مانده از آن دوران این مجالس در ایوان طلا صحن قدیم (صحن انقلاب) یا در رواق دارالضیافه و رواق دارالسیاده، با حضور زائرین و مجاوران برگزار می‌شده است و از مهمانان با شربت و چای پذیرایی می‌کردند. هزینه این مجالس را آستان قدس رضوی تأمین می‌کرده است.
مشهورترین خط سیر هیئات عزاداری مشهد برای رسیدن به حرم و اجتماع در صحن عتیق، مسیر بازار بزرگ بود؛ معمولاً این هیئت‌ها از طریق بازار سرشور، خودشان را به بازار زنجیر می‌رساندند و از آن‌جا وارد صحن عتیق می‌شدند. در این گذر، پذیرایی از عزاداران در محل تیمچه‌های متعدد بازار مشهد، برقرار بود و البته، بخش عمده این پذیرایی‌ها، با استفاده از ظرفیت موقوفاتی از آستان قدس رضوی که به این امر اختصاص یافته بود، صورت می‌گرفت.
سرآمد رواج این آیین‌ها را، اما در دوره قاجار می‌توان مشاهده کرد. برابر اسناد تاریخی، روی کار آمدن قجرها، سبک و شیوه‌های نوین مراسم عزاداری در محرم و عاشورا را رقم زد. برپایی سقاخانه، تیغ‌زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت‌گذاری و بسیاری دیگر از این دست، برای نخستین بار در این دوران متداول شد که البته با معایب و مزایایی همراه بوده است.
مروری بر وقفنامه‌های عزای سیدالشهدا(ع) در مشهد
قدیمی‌ترین وقفنامه موجود در آستان قدس رضوی که درآمد آن به برگزاری عزاداری در حرم مطهر اختصاص یافته و همچنان فعال است، در سال ۱۱۰۲ شمسی به رشته تحریر درآمده که با این حساب، باید قدمت آن را عهد نادرشاه افشار بدانیم. اما طبق آنچه که اطلاعات موجود در کتاب «حسن جاوید: مروری بر موقوفات آستان قدس رضوی» در اختیار ما می‌گذارد، باید قدمت موقوفه مذکور بیشتر باشد: «قدیمی‌ترین وقفنامه دارای درآمد در این خصوص، موقوفه میرزامحمد مؤمن (حسب وصیت شاه طهماسب) در سال ۱۱۳۶ه.ق است که برابر مفاد وقفنامه مذکور، همه ساله نصف عواید موقوفات واقف در ایام عاشورا و هر روز و شب جمعه، باید صرف تعزیه‌داری امام حسین (ع) شود.
با توجه به اینکه در زمان تنظیم وقفنامه، دوران حکومت صفویه به سرآمده و عصر اقتدار نادرشاه بوده است، احتمالاً باید منظور از شاه تهماسب در این وقفنامه، شاه تهماسب دوم، آخرین فرمانروای صفوی باشد که بعد از عزل توسط نادرشاه، در میانه حکومت وی، در سبزوار و همراه با خانواده‌اش به قتل رسید. از این موقوفه قدیمی و فعال که بگذریم، موقوفات مربوط به عزاداری ماه محرم در حرم رضوی، تعداد قابل توجهی از موقوفات آستان‌قدس را در بر می‌گیرند. از جمله این موقوفه‌ها می‌توان به موقوفه «محمد حسین‌الشریف» مربوط به سال ۱۲۱۷ شمسی و اوایل دوره قاجار اشاره کرد که در آن، یک دانگ و نیم از مزرعه حسین‌آباد دریاچه واقع در حومه کرمان وقف حرم مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع) کرده تا یک ثلث درآمد موقوفه پس از کسر حق‌التولیه و حق‌النظاره و مخارج ملکی، به هر نحوی که متولی صلاح بداند در اطراف حرم محترم و مسجد گوهرشاد در ماه محرم و صفر خرج و صرف تعزیه‌داری ... کنند.
از دیگر موقوفه‌های مربوط به برگزاری عزاداری ماه محرم در آستان قدس رضوی، می‌توان به موقوفه سیدعلی فرزند سیداسماعیل (مربوط به سال ۱۲۲۴شمسی)، موقوفه امام‌وردی‌خان بیات مختاری و همسر وی آبجی سلطان (مربوط به سال ۱۲۳۰شمسی)، موقوفه فضل‌الله‌خان وزیرنظام (مربوط به سال ۱۲۳۴شمسی) و موقوفه عضدالملک معروف به «صدر دیوان»، متولی مشهور آستان قدس در دوره قاجار (مربوط به سال ۱۲۳۶شمسی) اشاره کرد.
آیین‌های سنتی عزاداری در مشهد
در مشهد به علت وجود حرم مطهر امام رضا(ع) در ایام عزاداری، عزاداران از اقوام و شهرهای مختلف حضور پیدا می‌کنند. بنابراین نکته ای که در زمان عزاداری محرم و صفر در مشهد دیده می‌شود گاهی برگزاری مراسم سایر شهرهاست، مثلا مراسم مشعل گردانی توسط نجفی‌های مقیم مشهد یا مراسم خاصی که هرساله توسط آذربایجانی‌هایی مقیم مشهد برگزار می‌شود یا دمام‌زنی جنوبی‌ها و دادن قهوه به جای چای توسط عرب‌های ساکن مشهد در ایستگاه‌های صلواتی.
اما آئین‌های مربوط به خود مشهد چندین رسم قدیمی است که اکثرا هنوز هم پابرجاست.
اذن عزا
هیئت‌های عزاداری مشهد بنا بر یک سنت قدیمی، جمعه ماه آخر ذی‌الحجه شروع به سیاه‌پوشی تکایا و حسینیه‌ها می‌کنند، اما آغاز محرم در مشهد با تعویض پرچم گنبد مطهر حضرت رضا (ع) رسمیت می‌پذیرد. در این آیین که شب آخر ماه «ذی‌الحجه» برگزار می‌شود و به آن «اذن عزا» می‌گویند، خدام، پرچم سبزرنگ گنبد طلایی آستان حضرت دوست را برداشته، جای آن پرچم سیاه نصب می‌کنند. جمعی از خادمان بارگاه رضوی هم با قرائت ترجیع‌بند محتشم کاشانی (باز این چه شور است که در خلق عالم است) زائران این مکان مقدس را به شرکت در مراسم سوگواری دعوت می‌کنند که به آن «صلات‌گویی» گفته می‌شود. ناگفته نماند که از شب آخر ذی‌الحجه تا پایان صفر، این سیاه‌پوشی ادامه دارد و نقاره‌ها هم دیگر نمی‌نوازند. این آیین در تکایا و حسینیه‌ها هم برگزار و در آن پیش از شروع سیاه‌پوشی، روضه اول محرم خوانده می‌شود. حاضران پس از سوگواری، نصب پرچم و سیاه‌پوشی را آغاز می‌کنند.
روضه‌خوانی
روضه‌خوانی دیگر آیینی است که معمولا پس از آغاز محرم در تکایا، حسینیه‌ها، مساجد و حتی منازل بسیاری از مردم مشهد برگزار می‌شود، اما در این میان، چهار مکان قدیمی روضه‌خوانی در مشهد وجود دارد که قدمت آنان به بیش از یک قرن می‌رسد؛ روضه «واعظ عیدگاهی» در کوچه عیدگاه، یکی از این مکان‌هاست. بسیاری از اهالی مشهد قدیم، لباس سیاه محرمشان را به قصد شرکت در روضه این خانه بر تن می‌کنند. «روضه خاندان سیستانی» در محله چهارباغ، «روضه آقای شاه» در محله سرشور و روضه «شیخ محمدتقی بجنوردی» که مشهدی‌ها به آن «شیخ‌منتقی» می‌گویند، در خیابان امام‌خمینی (ره) سه روضه قدیمی و معروف دیگر شهر هستند. صبح اول محرم و پس از برگزاری نماز صبح، عزاداری در این سه مکان شروع می‌شود و در هر سه منزل به‌جز خانه حاج‌شیخ مرتضی که تا ساعت ۹صبح مراسم دارند، روضه‌خوانی تا ظهر ادامه دارد.
خروج از تکیه برای بازارروی
در تکایا و حسینیه‌های مشهد قدیم و مشهد امروز، خارج شدن برای بازارروی آدابی دارد که حرمت و احترام، فلسفه شکل‌گیری آن است. اعضای هیئت پیش از خروج، علم را که نماد هیئت است، به دست یک جوان سید می‌دهند و ابتدا اوست که از در بیرون می‌رود. سپس نوحه‌خوانان و در ادامه آنان پیرسیدها، افرادی که مادرشان سید است، روحانیان، تاجران و بزرگان و جوانان و کودکان خارج می‌شوند.
بازارروی در روز تاسوعا و عاشورا
همه مسیرهای عزاداری در مشهد از هر کوی و برزنی که آغاز شود، به حرم مطهر رضوی ختم می‌شود. در مشهد قدیم دسته‌های عزادار پس از عبور از محله به بازار جنب حرم مطهر می‌رسیدند و از در بازار وارد حرم می‌شدند؛ برای همین آیین بیرون رفتن هیئات در روز تاسوعا و عاشورا به «بازارروی» معروف است. در بازارروی همه دسته‌ها در یک نقطه که بازار بوده است، جمع می‌شده‌اند و سپس هر دسته با علم خود که نشان هیئت است، برای عرض سلام به ساحت مقدس حضرت رضا (ع) وارد حرم می‌شده‌اند. علم‌های کوچک در پیش و علم‌های بزرگ از پس می‌روند. ناگفته نماند که بازارروی در مشهد برخلاف دیگر شهرها به‌دلیل وجود حرم حضرت ثامن‌الحجج (ع)، دوبار در سال برگزار می‌شود که اولی در دهه اول محرم و روز تاسوعا و عاشورا و دومی در دهه آخر صفر یعنی شهادت حضرت رضا (ع) است. نوحه‌خوانی، مرثیه‌خوانی، زنجیرزنی، سینه‌زنی و سقایی از جلوه‌های رایج محرم‌های هرساله در مشهد و دیگر شهرهاست.
کرسی‌خوانی (چهارپایه خوانی) در حرم
کرسی‌خوانی یکی از آیین‌هایی بوده که در هنگام ورود هیئت به صحن حرم، برگزار می‌شده است. در این آیین، یک کرسی (صندلی یا چهارپایه) بلند می‌گذارند. سپس یک نوحه‌خوان (معمولا یک نوحه‌خوان قدر از یک هیئت بنام) بر بالای کرسی می‌رفته و دم می‌گرفته است. او یک دم می‌خوانده است و عزاداران که گرد او حلقه زده‌اند، دم او را با دمی دیگر پاسخ می‌داده‌اند.
کمکی رفتن هیئات
در مشهد رسم بر این است که هیئت‌های کوچک‌تر در مناسبت‌های خاص نظیر محرم به کمک هیئت‌های بزرگ‌تر می‌روند تا آن‌ها را در برگزاری آیین‌های عزاداری به خصوص در تاسوعا و عاشورا یاری کنند.
خیمه‌سوزان
خیمه‌سوزان که یادآور سوزاندن خیمههای کربلاست، یکی از آیین‌هایی است که معمولا با تعزیه و شبیه‌خوانی همراه است. مُهر بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شبیه‌خوانی مشهد به نام تکیه کرمانی‌ها در خیابان شوشتری ۷ خورده است که عمری بیش از ۲۰۰ سال دارد. طبق اسناد، در دوره پهلوی اول، هیئت تکیه کرمانی‌ها را ۲۰۰ سرباز ارتش همرامی می‌کرده است. همچنین در روز عاشورا به احترام این هیئت که بزرگ‌ترین هیئت مشهد بوده، هیچ دسته دیگری بازار نمی‌رفته است. شبیه‌خوانی این تکیه نیز بزرگ‌ترین شبیه‌خوانی مشهد است که شامل دسته اولیا، دسته اشقیا، دسته اسرا، دسته قبیله بنی‌اسد و لشکر زعفر جنی می‌شود. قدیمی‌ترین خیمه‌سوزان عصر عاشورای مشهد، هم در میدان طبرسی بوده که بنا بر روایاتی، عمر آن معاصرِ عهد محمدشاهی است.
شام غریبان
این آیین، رسم متداولی است که معمولا در تمامی شهرهای ایران برگزار می‌شود. در شام غریبان که به یاد کاروان اسرای کربلا برگزار می‌شود، علاوه‌بر حرم مطهر رضوی، چراغ در تمام تکایا، حسینیه‌ها و مساجد خاموش می‌شود، آن‌چنان که جز شمع‌هایی که در دست عزاداران است، روشنایی دیگری نیست. این مراسم در حرم مطهر رضوی، جلوه دیگری دارد. در این آیین، خدام در صف‌هایی منظم درحالی‌که هریک شمعی در دست دارند، برای عرض تسلیت به پیشگاه امام‌رضا (ع) به سمت ضریح مطهر حرکت می‌کنند و عزاداران هم درپی آنان داخل می‌شوند.
شله‌پزان
شله مشهدی یکی از نذری‌های معروف محرم در ایران است. پخت این نذری در مشهد، آیین و رسوم خاصی دارد. عده‌ای معتقدند که شله مشهدی همان آش بهمنگان زرتشتی است. بنا بر این روایت، ایرانیان باستان در نیمه زمستان، تمام باقی‌مانده ذخیره غلاتشان را در یک غذا با هم مخلوط می‌کردند. شله مشهدی هم چیزی شبیه به همین است و معروف‌ترین حبوبات را می‌توان در آن دید.
«نخل بندی»، سنتی فراموش شده
اسنادی از اجرای یک مراسم دیگر به اسم «نخل بندی» در حرم امام رضا(ع) در روز عاشورا نیز به چشم می‌خورد اما امروزه مراسم نخل‌بندی در حوزه مرکزی ایران رواج بیشتری دارد و در مشهد به دست فراموشی سپرده شده است. در این مراسم نخلی، با وسایل مختلفی مانند پارچه، آینه، کاغذ الوان، ورق نقره و طلا و دیگر زیورآلات تزیین و آرایش می‌شده، که به این عمل نخل بندی می‌گویند. به همین دلیل در هنگام حمل آن نخل جلوه‌ای خاص داشت. قدیمی‌ترین اسناد موجود در خصوص این مراسم در حرم امام رضا(ع) به عاشورای سال ۱۰۶۷ قمری باز می‌گردد. علاوه بر مراسم عزاداری در حرم آستان قدس رضوی در دیگر نقاط شهر مانند «خان حسینیه» مراسم سوگواری برگزار می‌شده است.
گزارش: علی رنگ‌آمیز طوسی
نظر شما