خبرگزاری شبستان مشهد | حرم مطهر امام رضا (ع) در طول تاریخ شاهد برپایی آیین های مختلف عزاداری برای سید الشهدا (ع) است که برخی از این آیین ها هنوز در حرم رضوی اجرا می شود و به عنوان یک میراث ماندگار در تاریخ به ثبت رسیده است. این برنامه ها همزمان با آغاز ماه محرم با اجرای آیین «اذن عزا» توسط خادمان آغاز می شود که آیین هایی از جمله «صلات»، «کرسی خوانی در حرم»، «بازار روی» و «خطبه خوانی شب عاشورا» از جمله این آیین ها است که هر کدام قدمتی تاریخی دارند. در این گزارش به معرفی اجمالی این آیین های کهن عزاداری اشاره می شود.
اذن عزا و تعویض پرچم
هیأت های مشهد مانند دیگر هیأت های کشور چند روز مانده به آغاز ماه محرم سیاه پوش می شوند اما شروع رسمی آیین عزاداری در این شهر همزمان با تعویض پرچم گنبد منور امام رضا (ع) است که شب اول ماه محرم این اتفاق رخ می دهد و طی آن تعدادی از خادمان آستان ضمن تعویض پرچم سبز گنبد به پرچم سیاه در مراسمی خاص از امام رئوف برای آغاز عزاداری ماه محرم اذن می گیرند. از اواخر دوره تیموری، علم یا پرچم در آستان قدس وجود داشته که در هنگام استقبال از امرا و پادشاهان و یا در هنگام تسلیم شهر به مهاجمان بیرون می‌آورده‌اند.
فضل لله بن روزبهان خنجی در نقل حوادث ایام حمله ازبک‌ها به خراسان و آمدن شیبک خان در سال ۹۱۵ ق به حرم مطهر رضوی گفته است که نقبا و سادات و خدام در کوشش برای جلب توجه خان ازبک، عَلَمی سبز با عصا و شمشیر مرصّع به او پیشکش کردند و گفتند: «این علم و شمشیر حضرت امام است» همچنین، در نسخه‌ای خطی متعلق به قرن دهم هجری قمری، نشان یا پرچم آستان قدس نقاشی یا صورت‌برداری شده است.
در هریک از سه ورودی نواب، شیرازی و طبرسی، هشت پرچم، همانند پرچم بالای گنبد مطهر طراحی و برافراشته شده که نشان‌دهنده مقام امام رضا (ع) به‌عنوان هشتمین امام شیعیان است، این پرچم‌ها نیز در روزهای عزاداری به پرچم‌های سیاه تبدیل می‌شود و امروزه تهیه و تعویض پرچم برعهدۀ ادارۀ انتظامات حرم مطهر است.
در آیین اذن عزا خادمان بارگاه امام رضا (ع) و برخی از هیئت های مذهبی و عموم زائران حضور دارند که قرائت صلوات خاصه، مرثیه سرایی ذاکران اهل بیت (ع) از جمله آیتم های آن است و در انتها پرچم عزای حسینی از سوی برخی خادمان به نمایندگان هیأت ها اعطا می شود.
صلا
مراسم سنتی صلا از دیگر مراسم هایی است که در آغاز عزاداری ماه محرم انجام می شود که در صبح روز اول ماه محرم برگزار و طی آن تعدادی از خادمان آستان امام رضا (ع) صبح روز اول ماه محرم پس از طلوع آفتاب در مقابل پنجره فولاد گرد هم جمع شده و پس از مرثیه سرایی برای سرور و سالار شهیدان به سمت گلدسته های حرم رفته و بر روی گلدسته ها متن خاصی را قرائت می کنند.
این مراسم در سال های اخیر با گسترش حرم رضوی در ۸ گلدسته واقع در صحن های انقلاب اسلامی، گوهرشاد، جمهوری و ایوان ولیعصر (عج) صحن جامع رضوی اجرا می شود. در این مراسم که قدمتی ۳۰۰ ساله دارد خادمان آستان قدس رضوی بخش هایی از شعر محتشم کاشانی معروف به «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» را همخوانی و پس از آن ذاکران اهل بیت (ع) بر روی گلدسته های آستان به مرثیه سرایی می پردازند.
آئین روضه‌خوانی
رَوضه‌خوانی یاهمان رُوضه خوانی در زبان عامیانه، شیوه‌ای از سوگواری که به ذکر مصیبت‌های امام حسین(ع) و سایر معصومان می‌پردازد. به مجالس عزاداری، مجلس روضه‌خوانی نیز گفته می‌شود. پیشینۀ آیین روضه‌خوانی در آستان قدس به دورۀ صفوی باز می‌گردد و قدیمی‌ترین سند در این باره، مربوط به پرداخت حقوق محمدحسین روضه‌خوان برای روضه‌خوانی ایام عاشورای حسینی در سال ۱۰۲۵ قمری است.
روضه‌خوانی در حرم مطهر رضوی به سه گونۀ نذری، وقفی و رسمی صورت می‌پذیرد.در روضه‌خوانی نذری، زیارت‌نامه‌خوان‌ها به درخواست زائران روضه‌خوانی هم می‌کنند، برگزاری روضه‌خوانی‌های رسمی از گذشته در آستان قدس معمول بوده و در اسناد دوره‌های صفوی و افشار به پرداخت انعام روضه‌خوان آستان قدس، اشاره شده است.
اسناد دورۀ قاجار، به برپایی مراسم سوگواری و روضه‌خوانی در ایام محرم و سفر تصریح دارد، پس از انقلاب اسلامی، کمیسیون نظارت بر روضه‌خوانی و زیارت‌نامه‌خوانی ادارهٔ تبلیغات آستان قدس، ساماندهی و آموزش روضه‌خوانان را برعهده دارد و ادارۀ تبلیغات حرم مطهر، متولی برگزاری جلسات وعظ و خطابه، مدیحه‌سرایی و روضه‌خوانی و سوگواری در مناسبت‌های مختلف است.
چهارپایه خوانی
چهارپایه خوانی یا کرسی خوانی از جمله مراسم هایی است که به جر حرم امام رضا (ع) در بسیاری از نقاط کشور هم مشابه آن برگزار می شود. در این مراسم پس از ورود هیأت عزاداری به حرم چهارپایه ای در میان دسته عزاداری قرار می دهند و یکی از مداحان پیشکسوت و خوش صدا برروی آن قرار گرفته و به نوحه خوانی می پردازد. اصولاً در این برنامه مداح دمی می خواند و عزاداران با دمی دیگر پاسخ می دهند.
بازار روی
از جمله سنت های دیرین و پرشور عزاداری در مشهد سنت بازار روی است که این سنت ویژه دسته های عزاداری است که با تشریفات خاصی وارد حرم می شوند و پس از عزاداری از حرم خارج می شوند. این کار در روز های تاسوعا و عاشورا اوج می گیرد و علت انتخاب نام بازار روی بر این سنت عزاداری این است که هیأت ها از قدیم از درب بازار وارد حرم می شدند.
سنت بازار روی در سال دوبار در حرم امام رضا (ع) برگزار می شود که یکبار در ایام محرم و صفر و بار دیگر در ایام شهادت امام رضا (ع) هیأت های عزاداری از مسیری مشخص به سمت حرم حرکت می کنند.
خطبه خوانی شب عاشورا
مراسم خطبه خوانی، آئینی سنتی است که بر اساس وقف‌نامه علیشاه، حاکم وقت خراسان در سال ۱۱۶۰ هجری قمری، همه‌ساله در شب عاشورای حسینی و شب شهادت امام رضا (علیه السلام) با آداب و تشریفات خاص برگزار می‌شود به‌این‌ترتیب که در نیمۀ شرقی صحن انقلاب، خدمه، مقامات و مسئولان مدعو و صاحب‌منصبان آستان قدس رضوی و در نیمۀ غربی آن، زائران و مجاوران استقرار می‌یابند.
در سال‌های گذشته تولیت و خدام آستان قدس رضوی در قالب این مراسم، در حالی که شمع‌های روشن در دست دارند، گرداگرد صحن انقلاب اسلامی حلقه می‌زنند و با مرثیه‌سرایی و عزاداری و قرائت خطبه ویژه این شب شامل شهادت به یگانگی ذات اقدس الهی، حمد و ستایش پروردگار یکتا و درود و رحمت بر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و همچنین سلام و درود بر ائمه معصومین (علیهم السلام)، شهدا و امام راحل و آرزوی سلامتی و طول عمر مقام معظم رهبری، فرارسیدن ایام عزا را به محضر حضرت امام رضا (علیه السلام) و صاحب العصر(عجل الله فرجه) تسلیت می‌گویند.
در این مراسم جایگاه با گل و لاله و شمعدان و پارچه و کتیبه‌ای مشکی به شکلی زیبا تزیین می‌شود و چند تن از دربانان، لاله به دست، در قسمت جلوی جایگاه و میهمانان به همراه تولیت آستان قدس رضوی، در ایوان نقاره‌خانه رو به گنبد مطهر قرار می‌گیرند. پس از تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید، خطبه‌خوان مخصوص یکی از مداحان برجسته با صدای غرّا به قرائت خطبه‌ای می‌پردازد.
شام غریبان
مردم ایران هم همه ساله پس از غروب آفتاب عاشورا در مسجدها، تکیه‌ها و معابر، ضمن خاموش‌کردن چراغ‌ها، اغلب با دردست‌داشتن شمع و نوحه‌خوانی، یاد اسارت و آوارگی اهل‌بیت (ع) و شهادت امام حسین (ع) را گرامی می‌دارند. شام غریبان و مراسم عزاداری خدمه در شامگاه شهادت امام رضا (ع) و امام حسین (ع) در حرم رضوی نیز از دیرباز انجام می‌شود.
در این مراسم چراغ های حرم تا حد زیادی خاموش شده و شمع های در دستان خادمان روشنی بخش صحن است و جمع کثیری از خادمان، دربانان، کفشداران و...حرم رضوی درحالی که شمع به دست دارند از مسیری بیرون از حرم به راه افتاده و وارد حرم می شوند و در صحن انقلاب اسلامی مستقر می شوند.در این مراسم . همچنین مرثیه سرایی و نوحه خوانی از جمله برنامه های این آیین است.
آئین شمع افروزی
شمع در فرهنگ مردم، نمادی از حاجت و توسل است. امامزاده‌ها و بقاع متبرکه، محلی دائمی برای جلب حاجتمندان به افروختن شمع‌های نذری هستند و محرم یکی از زمان‌های مقدس برای حاجت‌طلبی است. شمع افروزی ، شمع گردانی یا روشن‌کردن شمع در حرم مطهر به‌منظور نذر، ادای عهد و عرض ارادت به امام رضا (ع) تا پیش از دورۀ حکومت مظفرالدین‌شاه و تجهیز حرم مطهر به چراغ‌برق در سال ۱۳۱۸ ق، افروختن شمع در قسمت‌های مختلف حرم مطهر، در میان زائران و مجاوران، به هنگام تشرف مرسوم بود ازآن‌پس نیز، این سنت به‌کلی منسوخ نشد؛ زیرا در باورعامه شمع افروختن محسوب می‌شد و پیشکشی، نذر و وقف شمع و دیگر وسایل روشنایی به حرم، امری رایج بود.
از آخرین نشانه‌های شمع‌افروزی در داخل حرم مطهر نیز پایۀ شمعدانی فلزی با شاخه‌های بسیار بود که در راهرو کفشداری صحن انقلاب (راهرو دارالسیاده)، قرار داشت و آستان قدس آن را به شمع‌فروشان، منوط به رعایت نظافت، اجاره می‌داد. افروختن شمع در اماکن حرم، حتی در جوار ضریح مطهر و پراکنده شدن دود و بوی آن و همچنین وقوع برخی اتفاق ها سبب شد تا مسئولان، تنها شمعدان مذکور و مکان آن را به شمع‌افروزی در داخل حرم اختصاص دهند، اما به سبب فزونی زائران و محدودیت مکان، زائران در قسمت‌های مختلف اماکن حرم به این کار مبادرت می‌ورزیدند.
از جمله افروختن شمع در لبه‌های سنگاب خوارزمشاهی واقع در راهرو سقاخانه در کنار درِ دارالسیاده، موجب شد تا اشک شمع‌ها همراه با گردوخاک موجب محو شدن خطوط این اثر نفیس شود، سرانجام در سال ۱۳۵۵ ش، عبدالعظیم ولیان، نایب‌التولیه وقت، به‌منظور حفظ نظافت و پیشگیری از آتش‌سوزی، شمع‌افروزی را در تمام اماکن حرم ممنوع کرد.
سنت شمع افروزی در آیین‌های رسمی آستان قدس به‌صورت نمادین تجلی داشته است، به‌طوری‌که در سال ۱۳۳۴ قمری، وقتی خدام در مراسم شام غریبان امام رضا (ع) خواستند از چراغ‌توری که نوعی چراغ‌نفتی بود استفاده کنند، ظهیرالاسلام، متولی باشی وقت، به شعاع التولیه صاحب جمع روشنایی دستور داد، برای تمام خدمۀ شرکت‌کننده در آن آیین، شمع تهیه کند در حال حاضر خادمان، مراسم شام غریبان امام رضا (ع) آیین شام غریبان امام حسین (ع) و مراسم صفه را با در دست‌گرفتن شمعی افروخته، برگزار می‌کنند و زائران نیز به همین شیوه با آنان همراه می‌شوند.
امروزه شب عاشورا در شهر مشهد یک منبر کوچک چوبی در مساجد و حسینیه‌ها می‌گذارند، جایی که بادگیر نداشته باشد و تشتی هم از گل و گلاب و تربت امام رضا (ع) در کنار منبر قرار می‌دهند. هر کس که وارد حسینیه می‌شود، به نشانه عزا مقداری از گل را به پیشانی می‌مالد و آن‌هایی هم که حاجتی دارند، شمعی می‌افروزند و در گل فرو می‌کنند. آنگاه به نیت تبرک، مقداری نبات یا چند حبه قند داخل سینی بزرگی می‌گذارند که بر روی پله منبر قرار دارد. در پایان شب، پس از برگزاری مراسم عزاداری، خدام حسینیه به نیت تبرک نبات و قند را بین عزاداران تقسیم می‌کنند.
پایان پیام/
نظر شما