به گزارش خبرگزاری شبستان، حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن رضایی مهر، استاد حوزه و دانشگاه، نویسنده کتاب «عرفان زیارت و زیارت عارفانه» و پژوهشگر علوم دینی با تحلیل شرایط علمی و فرهنگی عضر امام رضا(ع) به بیان روش و اسلوب علمی امام در توسعه دانش مسلمین اشاره کرده و معتقد است این روش در دنیای معاصر، راهی روشن پیش روی اندیشمندان مسلمان است.
عصر امام رضا(ع) را عصر توسعه علمی می دانیم، گرایش های علمی مردم آن دوران چه وضعیتی داشته است؟
معارف اسلامی به دلیل استواری و غنا، در مدت کوتاهی پس از رحلت پیامبر(ص) سراسر جهان را فرا گرفت، علت این مسأله علم‌خواهی مسلمانان بود که باعث شد تا آنان در کنار پیشرفت های سیاسی و عقیدتی، فرآورده های علمی خود را به سایر کشورها منتقل سازند و در عوض به دستاوردهای علمی آنان دست یابند.
یکی از خصایص ارزنده اسلام، علم پذیری آن است که بعضاً به آن اشاره شده و دانشمندان غربی نیز به آن اذعان داشته اند، این ویژگی باعث شد تا کتاب های مختلف علمی از مصر، یونان، هند، روم و ایران وارد فضای علمی مسلمانان شود و علمای اسلام به ترجمه، نقد و بررسی این کتب بپردازند و این امر باعث ایجاد نوآوری های زیادی در عرصه علم و تألیف در حوزه های متعدد از ناحیه مسلمانان شد.
عصرامام رضا(ع)، عصر نهضت ترجمه بود به همین دلیل علما و دانشمندان از نقاط مختلف جهان به خراسان می آمدند و به بحث و گفت و گو می پرداختند. نکته قابل توجه این است که این اتفاقات در عرصه علوم اسلامی تنها نتیجه فضای فرهنگی جامعه آن دوران نبود بلکه نتیجه مستقیم تعالیم آسمانی اسلام بود.
در عرصه امام رضا(ع) در مرحله اول علمای دینی پرچمدار تحول علمی بودند و بعد مأمون با هر نیتی که داشت در ترجمه کتاب های یونانی کوشش فراوانی کرد، نهضت ترجمه تأثیر فراوانی در شکوفایی علمی مسلمانان گذاشت، اما این تأثیرگذاری عاری از مسائل نگران کننده نبوده است چرا که مترجمان متعصب فرق غیراسلامی مانند زرتشتیان که کار ترجمه را انجام می دادند در کار خود حسن نیت نداشتند، عده ای هم سعی داشتند از بازار داغ ورود علوم بیگانه برای نشر عقاید خود استفاده کنند. لذا متون ترجمه شده خالی از خرافات و عقاید انحرافی نبود. این وضعیت به وجود آمده مسؤولیت امام رضا(ع) را چند برابر کرد. چون ایشان باید مردم را از این ورطه نجات می دادند.
چرا مسئولیت امام رضا(ع) پس از نهضت ترجمه بیشتر شد؟
عقل گرایی مفرط که نتیجه توجه بیش از اندازه به مباحث عقلی کتاب های یونانی بود، بسیاری از مسلمانان را به سمت معتزله سوق داد، البته نقش مأمون در این راستا بسیار مهم بوده است. عقل گرایی محض در آن زمان تا جایی پیش رفت که عده ای گمان کردند، تنها عقل است که سرچشمه معرفت است و خود را از وحی بی نیاز می دانستند.
دکتر طه حسین اندیشمند مصری در همین رابطه می گوید: «همین عقل گرایی افراطی بود که درهای اختلاف را به روی مسلمانان گشود، هر جمعیتی به استدلالهای واهی استناد کردند، بدین وسیله شمار فرق اسلامی از هفتاد هم گذشت. این وضعیت وظیفه خطیر امام رضا(ع) را روشنتر می سازد. از این روست که می بینیم امام رضا(ع) در راستای تصحیح افکار مسلمانان به تبیین معارف دین می پردازد و با شرکت در جلسات مناظره و استفاده از بهترین شیوه ها در بیان عقاید دین راه و روش ترسیم حقایق دینی و تحقیق و تتبع را به دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان آموزش می دهد تا مسلمانان را از خطر انحراف نجات دهند.»
در یک نگاه کلی عصر امام(ع) به سطح مطلوبی از توسعه رسیده بود که عاری از انحرافات و خرافات عقیدتی نبود، لذا امام رضا(ع) باید ایستادگی در برابر این عقاید به ارشاد اهل علم می پرداختند.
علت این رویکرد چه بود؟
چند امر در این قضیه دخیل بوده است: یکی از عوامل توسعه علمی در عصر امام رضا(ع) همان بحث نهضت ترجمه است که به آن اشاره شد. قطعاً وقتی ترجمه کتاب های بیگانه با دامنه‌ای وسیع در محیط جامعه اسلامی رواج پیدا کند، فواید علمی فراوانی خواهد داشت که مهمترین آنها نقد و بررسی کتاب هاست که همین نقدها و ارزیابی ها باعث باز شدن درهای بسیاری از علم شد و دانشمندان اسلامی در بعضی از علوم به شکوفایی هایی دست یافتند و فرآورده های ارزشمندی پیرامون مباحث مطروحه کسب نمودند که در آن متون یافت نمی شد. این مسأله یکی از عللی بود که اهل علم آن زمان را به سمت تولید علم کشاند.
ورود دانشمندان سایر بلاد به جامعه اسلامی نیز به توسعه علمی جامعه مسلمانان کمک کرد. محافل علمی که توسط این دانشمندان تشکیل می شد. مسلمانان را به تولید علم ترغیب می کرد. علت دیگر، عملکرد مأمون عباسی در تشکیل جلسات علمی در خراسان و دعوت از دانشمندان مختلف به خراسان بود. همچنین وی مبالغ هنگفتی در ترجمه کتاب های یونانی هزینه کرد.
برخی از اهل نظر معتقدند، مأمون انگیزه هایی غیر از توسعه علمی داشته است، به عقیده ایشان، مغلوب کردن امام رضا(ع) در این جلسات و معرفی خود به عنوان شخصیت سیاسی طرفدار علم از جمله دلایل وی برای تشکیل جلسات مناظره علمی بوده است چرا که مأمون پس از شهادت حضرت رضا(ع) دیگر حاضر نشد تا به تشکیل این جلسات بپردازد.
در واقع مأمون با تشکیل این جلسات قصد داشت تا علاوه بر تخریب چهره علمی حضرت رضا(ع) که به لحاظ علمی بر جامعه اسلامی سایه افکنده بود، به تحکیم پایه های حکومت خود بپردازد. اما به هر حال مأمون با هر نیتی که به این اقدامات دست زد باعث رویکرد جامعه اسلامی عصر خود به توسعه علمی شده است.
اما اصلی‌ترین گزینه در این راستا وجود امام رضا(ع) به عنوان عالم آل محمد(ص) بوده است. ایشان با توجه به برخورداری از قدرت تکلم در حوزه های مختلف علمی به عنوان شخصیت منحصر به فرد علمی در عصر خود- و البته اعصار پس از خود- شناخته شدند بطوری که در هر حرکت علمی به عنوان منشأی اثر و تحول در آن حوزه حضور داشتند، تأثیر حضور ایشان در توسعه علمی و تولید علم در آن دوران غیر قابل انکار است. طرح مسایل علمی که تا آن زمان از جانب کسی مطرح نشده بود، ارایه نظرات جدید و راهکارهای علمی در رشته های مختلف طبیعی و نیز در مباحث نظری و اندیشه ای، ورود اهل نظر را به حوزه تتبع و تحقیق شدت بخشید. لذا حضور مؤثر امام رضا(ع) باعث تحولی شگرف و جهشی بزرگ در عرصه تولید علم شد.
نقش ثامن الحجج(ع) در جهت دهی فکری و سالم سازی اندیشه و تفکر مردم چه بود؟
وجود فرق فکری مختلف در عصر امام رضا(ع)، نیاز جامعه آن روز را به وجود حضرت رضا(ع) روشن می سازد. حضرت رضا(ع) نیز در این راه اقدامات مؤثری انجام دادند. مسافرت های ایشان به بصره و کوفه برای پاسخگویی به عقاید باطل برخی فرق فکری یکی از این اقدامات است. کارآمدترین اقدام ثامن الحجج(ع) در وضعیت آن روز با توجه به آشفتگی های موجود، ترویج فرهنگ دینی و عقاید اصیل اسلامی با ارایه طرق شناخت حق و باطل و اقدام به یک کار معرفت شناختی در خصوص عقاید رایج و در راستای تثبیت عقاید حق بود.
یکی دیگر از اقدامات امام هشتم(ع) که در هدایت فکری مسلمانان مؤثر بود؛ ایجاد فضای علمی مناسب برای ارائه طرح و نظرات و اندیشه های مخالفان بود. با توجه به این که جامعه آن روز مملو از آرا و نظرات صحیح و سقیم بود و اهل علم با این آرا درگیر بودند، طبعاً اگر بطلان آن نظرات و اندیشه ها ثابت نمی شد، درصد تأثیر پذیری اهل علم از آن نظرات بیشتر می شد و تأثیر عمیقی بر نوع تفکر مردم می گذاشت. برای رهایی از چنین وضعیتی لازم بود، اندیشه های مخالف مطرح و مورد نقد و بررسی منطقی و علمی قرار گیرد.
عملی شدن این امر مستلزم ایجاد فضای مناسب علمی در سایه آزادی بیان و اندیشه است. امام رضا(ع) با اهتمام به همین روش و نقد آرای مخالفان تأثیر شگرفی در نگرش صحیح و منطقی مسلمانان در باب تحقیق گزاره های دینی و علمی و حتی نظرات ارائه شده گذاشتند.
یکی دیگر از موارد تأثیرگذاری امام رضا(ع) بر نوع تفکر جامعه آن زمان القای این نکته بود که دفاع از هر عقیده ای باید بر اسلوب منطق و روش عقلانی باشد. به عبارت دیگر، دفاع عقلانی از یک مدعا امری بود که امام رضا(ع) در موارد متعدد آن را مورد توجه قرار می داد. با این رویکرد صاحب هر عقیده ای، برای اثبات آن باید آن را با اسلوب منطقی منطبق می کرد. همه طرفهای گفت و گو دراین امر مشترک بودند. در واقع این قاعده مناظره توسط حضرت رضا(ع) در جلسات مناظره پایه ریزی شد و نتیجه آن بسته شدن مغالطه و سفسطه در اثبات عقاید بود.
جامعه علمی در شناخت افکار و اندیشه های مختلف، آن را با عقل محک می زد و همین مسأله باعث شد تا بسیاری از مذاهب و اندیشه های رایج آن دوران باطل شناخته شوند.
این مسأله بزرگترین تأثیر امام رضا(ع) در نگرش فکری جامعه آن دوران بود، در واقع امام (ع) جامعه خود را در مقابل این آرا واکسینه کردند. تأثیر دیگری که بسیار مهم است، مربوط به حوزه عمل است.
امام رضا(ع) با شرکت در جلسات مناظره ای که قبل از دوران ولایت عهدی خود تشکیل می داد یا در دوران ولایت عهدی توسط مأمون برگزار می شد، عملاً روش منطقی بحث و مناظره و تحقیق و تتبع را نشان دادند و با ارایه آزادانه اندیشه های مخالف صاحبان ادیان مختلف، و پاسخگویی عقلانی و با استفاده از نظرات خود آنها که باعث مغلوب شدن آنها شد، نگرشی سالم در اهل نظر ایجاد کردند.
امام چه تاثیری در تولید علم جامعه داشت؟
نقش حضرت رضا(ع) ایجاد نهضت علمی از جهات مختلف قابل توجه است. آثار و تألیفات ایشان در امور مختلف مثل توحید، پیدایش زمین، پزشکی، فقه، حدیث، فلسفه احکام و مباحث اخلاقی، حاکی از گستردگی معلومات ایشان بوده است.
مسلماً شخصی با این گستردگی در علم و بینش، تأثیر شگرفی بر توسعه علمی جامعه خود خواهد گذاشت، به خصوص اینکه امام (ع) به لحاظ اجتماعی بسیار فعال عمل کردند و خود شخصاً به ارایه راهکار و نظرات خود پرداختند. احاطه ایشان به علوم پزشکی، بهداشت عمومی و میکروبیولوژی نمونه بارز این مسأله است که تأثیر بسزایی در علم پزشکی و بهداشت عمومی آن عصر گذاشت. چرا که تا آن زمان دانش پزشکی صورت علمی نداشت و این حرکت عظیم علمی امام(ع) در ۱۲۰۰ سال پیش نقطه جهشی برای توجه اندیشمندان به علم در حوزه های مختلف شد. خصوصاً وقتی این قواعد با کشفیات علمی منطبق شد.
استفاده بهینه از فرصتهای موجود در تبیین معارف و تبلیغ دین و ترویج مسایل علمی از عمده فعالیتهای امام رضا(ع) در تولید علم به شمار می رود.
امام از چه مؤلفه هایی در پیشبرد اهداف خود بهره برد؟
آموزه های دینی مربوط به کتاب و سنت و عقلانیت تحصیل علم از مؤلفه های توسعه علمی در اسلام است. حضرت رضا(ع) نیز با توجه به تصریحات و تأکیدات کتاب و سنت درباره توسعه علم و دانش وعقلانی بودن لزوم تحصیل علم به این مهم پرداختند. استفاده ایشان از این پیش زمینه ها در هدایت فکری و توسعه علمی و تولید علم کمک بسزایی کرد. یکی دیگر از این پیش زمینه ها توجه به اصول علمی و معارف کلیدی در جریان تولید علم است. امام رضا(ع) با تکیه بر اصول علمی، نهضت دانش را به اوج خود رسانید. اعتقاد آن حضرت به لزوم ارتقای علمی مسلمانان در سطح بین المللی و یافتن جایگاه مناسب علمی دیگر مؤلفه ای بود که حضرت رضا(ع) از آن در تولید علم بهره جست.
اقدامات حضرت رضا(ع) در تولید علم چه کمکی به جامعه علمی ما می کند؟
یکی از خصایل ویژه شیعه، پیروی از ائمه اطهار(ع) در همه جنبه های دنیوی و اخروی است. به مقتضای همین اصل توجه به سیره عملی ائمه و بخصوص حضرت ثامن الحجج(ع) برای پیروان آن حضرت امری لازم و ضروری است، نتیجه التزام عملی و نظری به سیره عملی حضرت رضا(ع) قدم گذاشتن در مسیری است که ایشان اتخاذ نموده اند و آنچه در خصوص اقدامات عملی ایشان در تولید علم بیان کردیم، می تواند برای جامعه امروز هم راه گشا باشد. بدیهی است حرکت در سایه سیره رضوی، نتیجه اش موفقیت در تولید علم خواهد بود.
برخی از پیام های نورانی حرکت علمی امام رضا(ع) که برای هر زمان مفید است اشاره می کنم: لزوم همت بلند در باب تولید علم و عدم اهتمام صرف به بیان نظریه، مطالعات کارشناسی در این زمینه چنان که حضرت رضا(ع) در همین راستا مطالعات فراوانی داشتند و اقدامات علمی ایشان براساس همان مطالعات صورت می پذیرفت و تنها به نظریه پردازی بدون پشتوانه نپرداختند، استفاده از فرصتهای بوجود آمده مثل فرصت ولایت عهدی در نشر معارف دینی و بالاخره برخورد منطقی با آرا و اندیشه های مخالف در زمینه مناظره و گفتگوهای علمی از جمله مسایلی است که در سیره امام رضا(ع) راهکارهای کارآمد و مطلوبی را از آن استخراج نمایند.
در جامعه اسلامی ما که مدعی تولید علم است، باید علاوه بر تتبع و تحقیق در سیره حضرت رضا(ع) در زمینه آزادی بیان و اندیشه به سیره ایشان التزام عملی پیدا کرد تا زمینه ارایه نظرات مخالف ما هم نقد و بررسی آن در جامعه فراهم شود در این صورت است که شاهد حرکتی ثمربخش در باب تولید علم خواهیم بود.
نظر شما