حرم‌گردی در چهارشنبه امام رضایی

خبرگزاری شبستان، گروه دین و اندیشه- نازلی مروت: حرم مطهر رضوی یک گنجیه تاریخی و هنری است. فضایی که هسته مرکزی شکل گیری شهر مشهد را تشکیل داده است. معماری حرم از آغاز تا دورهای مختلف تاریخی تغییرات فراوانی داشته است. علاوه بر بقعه و روضه منوره بناهای دیگری در طول تاریخ توسط واقفین و بانیان در اطراف بقعه ساخته شده که به توسعه حریم حرم کمک فراوانی کرده است. مدفن امام هشتم شیعیان یک چهار دیواری ساده بود که بعدها به یک بنای مهم و تاثیر گذار در شکل گیری شهری به نام مشهد تبدیل شد. حرم رضوی گرچه برای مسلمانان یک عبادتگاه و زیارتگاه مهم است اما همت معماران و بانیان ساخت ابینه و سازه های داخل و اطراف حرم از آن یک گنجینه هنری تاریخ ساز ساخت. به طوری که در بارگاه رضوی می توان تاریخ هنر کاشی کاری، خوشنویسی، گچکاری، نقاشی و ... را در گذر تاریخ مشاهده کرد. بناها و سازه های تاریخی حرم مطهر بسیار است و ما در این متن برآنیم تا برخی از ابنیه ای که نقش تاثیرگذار اما ناشناخته تری در توسعه هنر و فرهنگ دینی داشته اند را به شما معرفی کنیم.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد که عمری به وسعت تاریخ دارد یکی از جاذبه های مذهبی شهر مشهد است اما با وجود عظمت این بنای ارزشمند، همانگونه که در وقف نامه مسجد آمده حدود و شرایط ساخت مسجد چنان است که از همان آغاز ورودی بزرگ و چشمگیری نداشته و درکنار حرم قرار گرفته است گویی که این بنا بخشی از فضای درونی حرم مطهر است. این در ضلع جنوبی حرم مطهر به مساحت ۹۳۰۹ متر در دوره تیموری بنا شده است. این مسجد دارای ۴ ایوان، هفت شبستان، صحن، گنبد فیرزوه ای بزرگ، دو مناره در طرفین ایوان قبله(مقصوره)، هجده غرفه بزرگ و هشت غرفه کوچک است. غرفه هایی که در دو طبقه دور تا دور صحن را گرفته و ایوان ها را بهم متصل می کند. این مسجد صحنی دارد که تقریباً به شکل مربع است و ۲۸۰۰ متر مربع مساحت دارد. ایوان مقصوره در ضلع جنوبی، دارالسیاده در ضلع شمالی، ایوان حاجی حسن در ضلع شرقی و متصل به رواق امام خمینی و ایوان آب در ضلع غربی مسجد قرار دارد که به بست شیخ بهایی متصل است. مسجد از طریق رواق دارلسیاده به حرم رضوی مرتبط است.

نهاوندی، تبریزی، گرم،میلانی، نجف آبادی و علوی عناوینی است که بعدها بر شبستان های مسجد نامگذاری شده است. ارتفاع گنبد حدود ۴۰ متر است که به شکل گنبدهای دوره تیموری و خیاره ای بوده و بر بالای ایوان مقصوره قرار دارد. این گنبد زیبا که با رنگ آبی فیروزه‌ای‌اش، نمونه‌ای ارزشمند از هنر اسلامی ایرانی به شمار می‌آید، دارای کتبیه‌ای با خط کوفی است. مناره‌ها با زمینه ای مرکب از آجر تراش صیقل خورده به صورت افقی و ترصیع کاری با کاشی معرقی تزیین شده است. ایوان مقصوره مهمترین ایوان مسجد است و کتیبه های مهم مسجد را در خود جای داده است. در انتهای ایوان محراب مسجد است که کتیبه ای به خط بایسنقر در آن نصب شده است.

یکی از جاذبه های مسجد منبرهایی است که در آن بنا شده؛ منبر صاحب شاه و منبر حاج میرزا عسگری. این منبر در دارای ۱۴ پله است و در بدنه آن انواع منبت و مشبک به کار رفته است. منبر صاحب شاه در دوره قاجار و پهلوی با نام صاحب شاه شناخته می شد و بعدها به منبر صاحب الزمان شهرت یافت. دلیل این ادعا جمله «الخطبه وعیدالمومنین» است که در منبر صاحب شاه حک شده و در این منبر نیز موجود است. در کتیبه ثلث جلوی پله اول منبر نام سازنده حسن بن نجار و به سال ۱۳۴۳قمری عنوان شده است. اما برخی قدمت آن را به همان دوره تیموری نسبت می دهند. عامه مردم معتقدند امام زمان(عج) پس از ظهور بر این منبر جلوس خواهند کرد.

مسجد گوهرشاد در طول چند قرنی که از عمر آن می گذرد بارها در اثر وقایع طبیعی مانند زلزله و رویدادهای تاریخی چون حمله روس ها به حرم رضوی آسیب دیده، اما مورد بازسازی قرار گرفته است. در دوره صفویه و پس از حمله ازبکان تعمیراتی صورت گرفت و سپس در دوره افشاریه و قاجاریه آثار حملات افغان ها و زلزله تعمیر شد.

اسناد تاریخی دوره تیموری و کتیبه ایوان مقصوره گواهی می دهد که این مسجد را گوهرشادآغا همسر شاهرخ تیموری بنا نهاده است. در همان کتیبه سال اتمام ساخت مسجد ۸۲۱ قمری عنوان شده است. پس از استقرار بایسنغری در مشهد و فراغت از اختلافات سیاسی  شاهرخ و گوهرشاد تصمیم به توسعه بارگاه امام رضا(ع) گرفتند که ساخت مسجد گوهرشاد در همین راستاست. واقف مسجد، ساخت این بنا را به قوام الدین شیرازی معمار معروف دوره تیموریان سپرد که نام او نیز در کتیبه ایوان مقصوره آمده است.

مدرسه پریزاد

یکی از بناهای تاریخی حرم مطهر که به دوره تیموری بر می گردد، مدرسه پریزاد است. بانی این مدرسه پریزاد خانم، ندیمه گوهرشادآغا بوده است. زمانی که گوهرشاد مسجد جامع گوهرشاد را می ساخته، پریزاد خانم نیز مدرسه اش را در حاشیه بازار زنجیر بنا کرد. این بنا از شمال به مدرسه بالاسر(دارالولایه)، از شرق به دارالسیاده، از جنوب به مسجد گوهرشاد و از غرب به بازار زنجیر منتهی می شود. این مدرسه اکنون در ضلع غربی بیوتات بالاسر بقعه مطهر و روبه روی مدرسه دو در واقع است و محل برگزاری کلاس های آموزش مسایل دینی برای زائران امام رضا(ع) است.

مدرسه پریزاد به مساحت ۳۰۰ مترمربع در دو طبقه ساخته شده و دارای ۲۲ حجره، چهار ایوان در چهار سمت حیاط کوچک مدرسه است. پیشانی ایوان ها، حجره ها و نمای داخلی ایوان ها با کاشی معرق و گچ‌بُری تزیین شده است. با این موجود بیشترین تزیینات در ایوان شرقی مدرسه دیده می شود. این ایوان که جلوه خاصی به مدرسه داده در نمای داخلی نیز بی نظیر است. تلفیقی از آجرنما و کاشی معرق یا ترنج های چهارپر در آن مشاهده می شود. علاوه بر این، کتیبه ای با خط ثلث و با رنگ سفید بر کاشی معرق آبی که چند حدیث درباره اهمیت تعلیم و تعلم در آن خشنویسی شده است در قسمت فوقانی ایوان به چشم می خورد. این مدرسه نیز از خرابی های گذر زمان در امان نبوده و بارها تعمیر شده است. مثلا در کتیبه ای که در سردر بیرونی مدرسه است مشخص می سازد که مدرسه در زمان شاه سلیمان صفوی به دست بنایی به نام نجفقلی خان بیگلر بیگی قندهار تعمیر شده است. در سال۱۳۵۴ش و در جریان توسعه اطراف حرم مطهر بخش‌هایی از این مدرسه تخریب شد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به اهتمام آستان قدس رضوی در سال۱۳۶۸ با همان الگو و طرح سنتی اولیه بازسازی شد. تولیت مدرسه را سازمان میراث فرهنگی، اداره اوقاف و آستان قدس رضوی عهده دار بوده اند. این مدرسه به شماره ۳۳۳ به ثبت آثار ملی رسیده است.

وقف نامه‌ای که از پریزاد خانم به جای مانده نشان می دهد که او تولیت مدرسه و موقوفات دیگر شامل املاک و دکان های اطراف مشهد را به همسرش میرزا محمد میرک الحسینی واگذار کرده است. در بخشی از وقف نامه مذکور که از سوی برخی محققان مورد تردید است آمده است: « .. علیا جناب عصمت و عفت پناه طهارت پریزاد خانم از اولاد خواجه‌ربیع قدس سره و منسوب به تاج‌المخدرات گوهرشاد واقف مسجد جامع و همسر سلاله الاطیاب والانجاب، عمده السادات العظام آقا میرزا محمد میرک الحسینی خادم سرکار فیض آثار روضه رضویه و متولی مزار فایض الانوار خواجه‌ربیع الدین ابن الخثیم ...»

اما واقف الثر تاریخی کیست؟ به گواه اسناد تاریخی او از نوادگان ربیع بن خثیم معروف به خواجه ربیع و ندیمه گوهرشاد بوده است. نقل شده است که پس از پایان ساخت مسجد گوهرشاد، کمی از مصالح آن اضافه آمد و خانم گوهرشاد که بانی ساخت آن مسجد بود، این مصالح اضافی را به ندیمه خود که مورد لطف و علاقه‌اش بود بخشید و به این ترتیب پریزاد خانم مدرسه‌ای به همین نام ساخت. و بلافاصله پس از ساخت، طلاب علوم دینی در آن مستقر و به تحصیل علم مشغول شدند. از علاقه و ارادت قلبی واقف به اهل بیت(ع) چنین برمی‌آید که مدرسان و طلاب شیعه در آنجا به بحث و فحص اشتغال داشته‌اند. شمار طلاب به بیست و گاهی سی تن می‌رسیده که همگی از محل موقوفات مدرسه دارای مسکن و معاش بوده‌اند.

گنبد الله وردی خان

گنبد الله‌وردی خان از ساخته های عصر صفوی واقع در شمال شرقی بقعه مطهر است که از شمال به صحن انقلاب، از غرب با رواق توحید خانه و دارالفیض، از جنوب با رواق گنبد حاتم خانی و دارالسعاده و از شرق با رواق دارالضیافه همجوار است. این رواق عبارت است از یک گنبدخانۀ هشت ضلعی که برگرد داخل آن هشت صفّه در ردیف پایین و هشت صفّۀ کوچکتر یا ایوانچه در ردیف بالای آن قرار گرفته است.

این بنا را الله وردی خان سردار شاه عباس صفوی از سال ۱۰۱۳ تا ۱۰۲۱ قمری یعنی یک سال پیش از مرگش بنا نهاد و پس از مرگ در همان مکان دفن شد. مدفن الله‌وردی‌خان در صفّۀ جنوبی قرار دارد و سنگ مرقد آن در ازاره نصب است. او از ارامنه گرجی بود که در دوره شاه طهماسب ابتدا به عنوان برده به دربار فروخته و سپس مسلمان شد و در دوره شاه عباس جزء معتمدین شاه شد و به مقام سرداری رسید. ساخت گنبد الله وردی خان در حرم موجب شد تا پس از مرگ به دستور شاه صفوی به جسدش به مشهد منتقل شود و در بنای مذکور به خاک سپرده شود. گرچه موقوفات او در شیراز و اصفهان بسیارند اما برای رفاه حال زائران امام رضا(ع) کاروانسرایی در مشهد بنا نهاد و مغازه را وقف زوار امام کرد.

پیش از بنای رواق دارالضیافه آنجا به عنوان مهمانخانه مخصوص حرم مطهر استفاده می شده است و به همین دلیل به گنبد مهمان خانه نیز معروف بوده است. در مهمانخانه از زائران بلندپایه حرم مانند سلطان اکبر گورکانی و ناصرالدین شاه قاجار پذیرایی شده است. البته گاهی مراسم سان خدام آستان قدس رضوی نیز درآنجا برپا می شده است. یکی از زیبایی های تحسین شده این بنا کاشی کاری های زیبا و نوع معماری آن است که در تابستان خنک بوده است. این بنا که همزمان با مسجد شیخ لطف الله اصفهان ساخته شده به دلیل دارا بودن تناسبات دقیق یکی از کامل ترین عنصرهای معماری حرم مطهر رضوی است. عبارت «والبانی هذا البناء الرفیع المنیع اقل عبیده الامیر الامرا الزمان الله وردی خان وقفه الله لما یحب و یرضی» در کتیبه احداث درج شده که در ایوان ورودی آن نصب شده است.

 گنبد هشت گوش، ایوان ورودی و گنبد فلزی بدون ساقه به همراه کاشی کاری های معرق از جلوه های زیبای حرم مطهر است. گرچه زیبایی این بنا شهره است اما معمار کوشیده تا گنبد کم خیز ساخته شود تا در برابر گنید اصلی جلوه کمتری داشته باشد از این رو، هنر خود را بر ساخت و پردازش فضای درونی متمرکز کرده است. در ادوار تاریخی از جمله دوره پهلوی نمای بیرونی گنبد برای حفظ از رطوبت و تخریب احتمالی بازسازی و سطح آجری آن با خشت های مسی نماسازی شده است. تنها تزئینات روی گنبد ترنج های برجسته ای است. اما بنای درونی از باشکوه ترین نمونه های کاشی کاری و مقرنس سازی های حرم رضوی است. این بنای نفیس با کتابت آیاتی از سوره های توحید وجمعه به خط ثلث به کلام الله مزین شده که در بالای کتیبه سرتاسری زیر گنبد نصب شده است. در ردیف پایین تاریخ ولادت و وفات امامان معصوم به خط ثلث نگاشته شده است. سنگ قبر الله وردی خان در قسمت غربی و شعر شاه عباس صفوی در بر دیواره رواق به خط نستعلیق موجود است. خشنویس این خطوط «قائله و راقمه حسن الخادم» بوده که با همین عنوان در پایان نام خود را حک کرده است. گنبد الله وردی خان در سالهای گذشته بارها مورد تعمیر قرار گرفته تا از تخریب و سایش آن جلوگیری شود.

منابع:

۱-دایره المعارف آستان قدس رضوی(۲ جلد)

۲-میرزایی، ندا/ بررسی تاریخی مسجد شاه/ خراسان بزرگ/سال ششم شماره ۲۰/ پاییز ۱۳۹۴

۳-قصابیان، محمدرضا/تاریخ مشهداز پیدایش تا آخر دوره افشاری/ مشهد؛ انتشارات نصر

۴-سیدی، مهدی/ تاریخ شهر مشهد/تهران؛انتشارات جامی

۵- https://www.razavi.ir/