خبرگزاری شبستان، گروه دین و اندیشه: کتاب «شهرنشینی و حقوق شهروندی در ایران؛ از دوران باستان تا سده‌های نخستین اسلامی» به قلم دکتر «محمدمهدی جهان پرور» به تازگی به همت انتشارات «حکمت و عرفان» به زیور طبع آراسته شده است.
این اثر را می توان به عنوان مرجعی برای استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان رشته تاریخ ایران دانست که طی پنج فصل به کلیات تحقیق شامل اجزاء و عناصر تحقیق و مفاهیم و تعاریف و نیز شهرنشینی در دوره ماد تا اشکانی؛ دوره ساسانی؛ دوره اموی و عباسی و دوره سلسله‌های محلی ایران به طرح مباحثی چون، جغرافیا و وضع طبیعی، تمدن هر دوره، نظام شهرسازی و الگوی بافت شهری، نهاد خانواده، مناسبات شهری، تعلیم و تربیت، ساختار و طبقات اجتماعی، تشکیلات دیوانی، نظام اقتصادی و سیستم قضایی پرداخته و در مجموع در قالب ۴۰۱ صفحه همراه با فهرست اعلام و اصطلاحات و بهره‌گیری از ۳۳۵ منبع و مأخذ در شمارگان ۲۰۰ نسخه منتشر شده است.
در مقدمه این کتاب در باب مناسبات اجتماعی آمده است: «با توجه به کشفیات صورت گرفته، قدمت شهرنشینی در ایران به حدود سه هزار سال قبل از میلاد باز می‌گردد و مورخان، تحول شهرنشینی در این دوره‌ها را متأثر از شرایط و نیازهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌دانند که ریشه در گذشته داشت. در آن مقاطع تاریخی به مرور، رشد مناسبات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در شهرهای ایران به سطحی رسید که پیش از آن سابقه نداشت و با توجه به اینکه انسان ذاتا موجودی اجتماعی است، وجود گرایشها و نیازهای فطری و طبیعی، او را به سمت و سوی زندگی اجتماعی سوق داد و ویژگی اجتماعی بودن انسانها در طول تاریخ باعث گردید تا حیات بشری به اشکال مختلف به وجود آید، زیرا حیات جمعی در قلمرو جغرافیایی مشخص می‌توانست برآورنده بسیاری از نیازهای اصلی و فزاینده انسانی باشد و زمینه رشد و تعالی مادی و معنوی را در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی فراهم نماید. از این رو به واسطه همین نیازها بود که روابط اجتماعی میان افراد جامعه قوت گرفت و به مرور برای ساماندهی روابط پیچیده اجتماعی ساکنان این سرزمین و انسجام و استمرار آن، ابزارهای کنترلی و نظارتی مانند وضع قوانین حقوقی و مدنی به منظور جلوگیری از هرج و مرج و تنش میان کنشگران اجتماعی شکل گرفت و سنت شهرنشینی که سنتی دیرپا بود به واسطه عوامل سیاسی و نظامی بیش از هر عامل دیگری بر فرایند شهرنشینی و سبک زندگی تأثیر گذاشت و به دلیل تمرکز اداری و سیاسی حاکمان، جمعیت و امکانات، جذب شهرها گردید و شهرنشینی که یکی از مهمترین پدیده‌ها از زمان شاهنشاهی ماد تا قرون اولیه اسلامی بود، با سابقه تاریخی و فرهنگی چند هزار ساله، تحول و تکامل یافت.
همچنین در این سرزمین، شهرسازی متأثر از دین و اعتقادات بود و آموزه‌های دینی و جهان‌بینی حاکم بر جامعه بر اشکال و بافت بناهای ساخته شده و کنش حکومت و شهروندان تأثیر فراوانی گذاشت و بر اساس باورهای ایرانیان، جامعه به چند لایه تقسیم شد و شیوه حیات، تابع باورهای مذهبی و ساختار اجتماعی، و تحولات زندگی متأثر از شرایط و نیازهای متعدد انسانی بود. از این رو جامعه، محصول تعامل و حضور بخشهای فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی بود و موجودیت آنها انعکاسی از وضعیت بخشهای فوق به شمار می‌رفت. در این مقاطع زمانی که گسترش اجتماعات، نمادهای آشکاری از یک نظم جدید اجتماعی بود، در هر دوره، مرحله تازه‌ای از تعاملات و تقسیم کار اجتماعی به وجود آمد. به طوری که در برخی از منابع آمده است، پدیده شهر و شهرنشینی به عنوان مهمترین منبع درآمدی برای شاهان و نیز گرانیگاه جمعیتی در قلمرو آنان بود و سیاستشان به اجرای بسیاری از طرح‌ها از جمله توسعه خطوط مواصلاتی، ایجاد بناها، گسترش امنیت و رشد نظام بازار انجامید. لذا به تدریج مرحله تازه‌ای از تقسیم کار اجتماعی در ایران به وجود آمد و شهرها به عنوان مکان استقرار طبقات جامعه قرار گرفت که با گسترش روزافزون نیروهای مولد، شهرها از جامعه روستایی جدا شدند و رشد بازرگانی، درآمدهای فراوانی را نصیب حکومت کرد که این رونق تجاری در رشد شهرنشینی، مناسبات اجتماعی و اقتصاد شهری مؤثر واقع شد. در واقع در این دوره‌ها بود که مناسبات شهرنشینی با رشد نیروهای مولد روستایی رشد و تکامل می‌یابد و برخی شهرهای کهن که به دلایل مختلف به انحطاط گراییده بودند، احیاء می‌شوند و بسیاری از روستاها به شهر تبدیل شدند و با رشد شهرنشینی و تمرکز پیشه‌وران و تجار در شهر، اقتصاد شهری رونق می‌یابد و حاکمان با دریافت مالیات و خراج از فعالان اقتصادی، خود اقدام به فعالیت اقتصادی می‌کردند. در نتیجه شهر به عنوان منبع درآمدی مهم از حمایت حاکمان در جهت توسعه شهری برخوردار شد.
اسکان اسیران و بردگان جنگی در شهرها نیز گامی دیگر در حمایت از توسعه شهری بود و به کارگیری آنان در ساخت و توسعه شهرها و استفاده از تخصص آنان منجر به تلفیق هنرهای ایرانی و دیگر جوامع در معماری و ساخت بناها شد. در آن روزگار، مناسبات اجتماعی و اقتصادی سبب تغییر در شالوده نظام رتبه‌بندی اجتماعی شد و ساختار طبقه اجتماعی بر اساس مؤلفه‌های منزلت اجتماعی، میزان ثروت و دارایی، پیشینه خانوادگی، نژاد، ملیت، شغل و محل سکونت و غیره تعیین شد و این طبقات به لحاظ بهره‌وری از امتیازات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره در سطوح مختلفی قرار گرفتند و با توجه به موقعیت اجتماعی‌شان در بخشهای مشخصی از شهر ساکن شدند. علی ایحال با توجه به آنچه در بالا گفته شد، تلاش گردید تا در این پژوهش با بهره‌مندی از داده‌ها و اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی- توصیفی به بررسی چگونگی ایجاد و رشد پدیده شهرنشینی، حیات شهری، میزان بهره‌مندی ایرانیان از حقوق شهروندی و نیز شناسایی اشتراکات و افتراقات‌شان از دوره باستان تا سده‌های نخستین اسلامی پرداخته شود».
نظر شما