به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، از کفِ حرم تا آن بالا، هر جا سر بچرخد و چشم ببیند، هنر دلبری می‌کند. از بالای ایوان گرفته تا گرداگرد صحن و رواق. این زیبایی‌ها جایی بر روی گچ دیده می‌شود و جایی در قطعه کاشی. در نقطه‌ای هم در صفحه‌ای فلزی. از ترنجی و مستطیل گرفته تا دایره و مربع، کتیبه‌ها در قاب‌ها جا خوش کرده‌اند. کتیبههای زیادی در فضای بارگاه منور رضوی دیده می‌شوند. قاب‌هایی که از درهم‌آمیختگی هنر خوشنویسی و خطاطی و قلم‌زنی و... پدید آمده‌اند. این کتیبه‌ها از عصر تیموری و صفوی تا کنون در گوشه‌گوشه حرم مطهر شکل‌گرفته‌اند.
در چهارشنبه امام رضایی دیگری به کتیبه های قرآنی حرم مطهر سری زده ایم.
هنر در خدمت معماری
نصب کتیبه، رکن مهم زیباسازی اماکن مقدس اسلامی است. به‌این‌ترتیب که در مساجد، حسینیه‌ها و حرم‌ها این هنر در خدمت معماری قرار می‌گیرد و به معنای واقعی به دیوار و ایوان و ستون و گنبد و... جان می‌بخشد. این هنر در نقاط مختلف حرم مطهر حضرت رضا(ع) نیز به کار گرفته شده و بیش از ۱۴۰ کتیبه با خطوط و نقوش زیبا به‌جامانده است. به‌طورکلی کتیبههای بناهای اسلامی از نظر محتوا به پنج گروه اصلی کتیبههای مذهبی، احداثیه، مذهبی-احداثیه، تذکاری و اشعار تقسیم می‌شوند. کتیبههای قرآنی در دسته کتیبههای مذهبی قرار می‌گیرند، این گروه کتیبه‌ها، متون نظم و نثر فارسی، عربی و ترکی را در خود دارند. در این نوشتارها ذکر نام خداوند، پیامبر و ائمه(ع) می‌شود یا آیات و سوره‌های قرآنی و احادیث بر کتیبه نقش می‌بندد و ازاین‌جهت همیشه بر فراز است و جایگاهش محترم.
خط طلایی قرآنی از عصر صفوی
در دوره صفوی و شاه‌عباس اول، حرم مطهر حضرت رضا (ع) در کانون توجه بود و ازاین‌رو معماری و زیباسازی بارگاه منور رضوی در این دوره دستخوش اتفاقات ویژه و مثبتی شد و پای هنرمندان نامداری به حرم مطهر باز شد و آثاری از این دوره به‌جامانده است. علیرضا عباسی یکی از هنرمندانی است که در این زمان با هنر خوشنویسی خود عازم حرم مطهر شد تا آثاری تاریخی از خود به جا بگذارد. کتیبههای طلای آیت‌الکرسی بخشی از آثار به‌جامانده از او است. این کتیبه‌ها با کلام خدا مزین و بر روی ضریح چوبی حضرت نصب شد. هنر خطاطی و فلزکاری در این کتیبههای نفیس بسیار چشم‌نواز است که به یادگار مانده است.
کتیبه آیت‌الکرسی عصر صفوی در حال حاضر، به‌عنوان قطعه‌ای ارزشمند در گنجینه آستان قدس رضوی و خزانه آن نگهداری می‌شود. این کتیبه شامل شش لوح طلایی است که به خط ثلث علیرضا عباسی و زرگری و نگارگری مستعلی زرگر خراسانی تهیه شده است. با توجه به زمینه طلایی، این کتیبه ارزشمند را می‌توان جزو پرهزینه‌ترین کتیبههای قرآنی حرم در نظر گرفت.
اگر از بست شیخ طوسی وارد حرم مطهر شوید، با یک اثر معماری زیبا مواجه می‌شوید، ایوان ساعت، نقطه‌ای از حرم مطهر که در معماری کم‌نظیر است. یکی از المان‌های زیبایی‌بخش ایوان ساعت، کتیبه‌هایی است که بر این فضا خودنمایی می‌کند.
انواع کاشی‌های معرب، کاشی‌های هفت‌رنگ، کاشی‌کاری به شکل برجسته، انواع نقوش، طرح‌ها و رنگ‌های مختلف، شمسه و مقرنس و... زیبایی‌بخش این فضا هستند.
افزون بر اشعاری در مدح حضرت رضا(ع)، نقوش گلدان و طرح‌های اسلیمی، آیات قرآنی نیز زیبایی‌بخش کتیبههای ایوان ساعت هستند. کتیبه‌هایی که از عصر صفوی تا قاجار دستخوش تغییراتی شده‌اند و اکنون یکی از نمادهای زیبای کتیبه در حرم مطهر هستند. آیات قرآنی کتیبههای ایوان ساعت شامل آیاتی از سوره نور، سوره بقره، آیت‌الکرسی و سوره انسان است.
نقش قلم بر بیرون و درون ضریح
فضای روضه منوره حرم مطهر، زیبایی و شکوهی مسحورکننده دارد. فضایی که از نقطه‌نقطه آن زیبایی به چشم می‌آید. در این فضا افزون بر کتیبههای زیبایی که بر دورتادور ضریح ایجاد شده، کتیبههای زیبایی بر فضای زیر قبه نیز نصب شده است.
بالاتر از کاشی‌های ازاره و قاب‌های چشم‌نواز زرین‌فام، کتیبه‌هایی نفیس از جنس کاشی‌های سنجری نصب شده است. این کتیبههای برجسته زیبا از قرن هفتم هجری به‌یادگارمانده است و دربردارنده آیاتی از قرآن و احادیثی از معصومین (ع) است. افزون بر این نام خطاط و تاریخِ نوشتن کتیبه‌ها به چشم می‌آید.
دور دیواره روضه منوره بالای صفه‌ها نیز کتیبه بسیار زیبایی با خط ثلث دیده می‌شود که سوره مبارکه جمعه توسط علیرضا عباسی از خطاطان دوره صفویه نوشته شده است. این کتیبه گچ‌بری در دوره قاجاریه با ظرافت خاصی آینه‌کاری شده است.
افزون بر کتیبههای جداره‌های روضه منوره، همواره کتیبههای قرآنی بر روی ضریح هم جای ویژه‌ای داشته‌اند. به‌این‌ترتیب که اسماء الهی هم در ضریح شیر و شکر به چشم می‌خورد و هم در ضریح آفتاب دیده می‌شود. البته افزون بر کتیبههای بیرون ضریح، در درون ضریح هم کتیبه‌هایی با محتوای مشابه طراحی و ایجاد شده است.
کتیبههای مرمری از دل تاریخ
هویت، هنر و آیات آسمانی ترکیب زیبایی است که می‌توان در کتیبههای سنگی کهن یافت. تاریخ دقیقی در مورد کتابت کتیبههای سنگی در دسترس نیست، با این وجود حک شدن تاریخ بر برخی از این سنگ‌نوشته‌ها حاکی از آن است که از اوایل دوره افشاریه، کتیبه‌نویسی سنگی در حرم مطهر انجام می‌شده و در اماکن متبرکه نصب می‌شده است. البته این کتیبه‌ها در حال حاضر به موزه مرکزی آستان قدس رضوی منتقل شده است.
رواق‌های دارالحفاظ، دارالسلام، گنبد حاتم‌خانی، دارالسعاده، مسجد بالاسر مبارک، مسجد پشت سر مبارک، روضة منوره و حجره‌های صحن انقلاب و آزادی از جمله مکان‌هایی هستند که کتیبههای سنگی در آن‌ها نصب شده است، کتیبه‌هایی که در آن‌ها آیات قرآنی نیز پیدا می‌شود.
در کتیبههای سنگی مورد بررسی، معمولاً از سنگ مرمر در رنگ‌های مختلف و سنگ سیاه یا همان خارا برای ساخت کتیبههای سنگی در ابعاد مختلف استفاده شده است. آن گونه که در برخی از متون اشاره شده، یکی از معادن تأمین سنگ سیاه برای انجام کارهای عمرانی در حرم مطهر امام رضا(ع) کوه خلج در جنوب شرقی مشهد امروزی بوده است.
از میان ۱۵۰ قطعه سنگ کتیبه‌نویسی کشف شده در دوره‌های زندیه، افشاریه، قاجاریه و پهلوی، ۳ قطعه دارای مضمون قرآنی هستند که به خط ثلث حکاکی شده است.
آیه یک سوره فتح، آیه ۳۳ سوره احزاب و بخشی از آیه‌های ۳۵و۳۶ سوره نور بر این کتیبههای قدیمی نقش بسته است، خطوطی که با قلم‌زنی توسط حکاکان و کتیبه‌نوسان سخت‌کوش نشان‌دهنده هنر، هویت و مفاهیم قرآنی در کنار یکدیگر است.
آیات آسمانی بر بنای تاریخی
اثری به‌جامانده از عصر تیموری که همه زیبایی‌های معماری را یک جا در خود دارد. این بنای تاریخی، اکنون جزوی از اماکن متبرکه بارگاه منور رضوی است. بنایی که گوهرشاد خاتون در مشهد بنا کرد و از جمله مساجد قدیمی شهر مشهد نیز به‌حساب می‌آید.
توجه ویژه به معماری مساجد در ایران اسلامی سبب شده تا جنبه‌های مختلف هنری، زیباسازی و مفهوم‌بخشی به مسجد گوهرشاد در نظر گرفته شود. به همین جهت است که کتیبه‌ها هم بر فضای مسجد گوهرشاد خودنمایی می‌کنند و در این میان کتیبههای قرآنی نیز به چشم می‌خورد.
استاد قوام‌الدین بن‌زین‌الدین شیرازی، معمار معروف دوره تیموریان، طراحی مسجد گوهرشاد را عهده‌دار شد، معماری که نه‌تنها کار طراحی را انجام داده؛ بلکه بر کاشی‌کاری و تزیینات مسجد نیز متمرکز بوده است. باتوجه‌به اینکه در دوره تیموریان نماسازی بناها با انواع کتیبه‌ها و با خطوط متفاوت به‌صورت معرق، هفت‌رنگی یا کاشی و آجـر انجام می‌گرفت، تزیین مسجد گوهرشاد را هم استاد معمار به این سبک پیش برد و به این جهت آیه‌های قرآنی در انواع کتیبه‌ها بر مسجد نقش‌بست.
در حاشیه کاشی‌کاری محراب ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد کتیبه‌ای با آیات آیت‌الکرسی بـه خـط ثلث سفید، روی زمینه لاجوردی اجرا شده است. در نقطه مرکزی سقف همین ایوان، آیات سوره اخلاص با مضمون توحید و یگانگی خداونـد نقـش بسته است.
نامی از بانیان در کنار آیات قرآن
کتیبه‌ای به جا مانده از عصر تیموری و به تحریر درآمده از سال ۸۲۱ خورشیدی در مسجد گوهرشاد به چشم می‌آید که آیه ۱۸ سوره توبه بر آن حک شده است. در ادامه آیه آسمانی، به تحلیل از بانیان ساخت مسجد، گوهرشادآغا و شاهرخ تیموری نیز پرداخته شده است.
اگر به محراب ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد نگاهی بیاندازیم، مسحور زیبایی می‌شویم. لابه‌لای طرح‌های مقرنس زیبای این ایوان و به‌صورت دورتادور سنگ سبز بـا خط ثلث سیاه‌رنگ به چشم می‌آید. سنگ‌هایی که آیات ۷۸-۸۱ و ۸۵ سـوره اسـراء بر آن حجاری شده است. این کتیبه که بـه خط ثلث آمیخته به محقق است بر سنگ سبز مرمر حجاری شده و به جهت تمایز با زمینـه به رنگ سیاه درآمده است.
زیر گلدسته مناره مسجد، مقرنس‌کاری کتیبه‌ای به خط ثلث چشم‌نوازی می‌کند که شامل آیات ۹-۱۰ سوره جمعه است. همچنین کتیبه‌ای سی‌گانه که شامل آیاتی از سوره‌های جمعه، حشر و البینه است دور تا دور صحن مسجد گوهرشاد و بر پایه غرفه‌ها نصب شده که به علت قرارگیری در بدنه مسجد، یک زنجیـره هندسی شکل گرفته که تزیین و سطربندی متفاوتی دارد.
کتیبه‌ای به بلندای مناره‌های گوهرشاد
یکی از باشکوه‌ترین کتیبههای قرآنی را می‌توان بر مناره‌های ایوان مقصوره دید. این مناره‌ها ویژگی منحصربه‌فردی دارند که از روی زمین آغاز می‌شوند. روی مناره‌ها چهارطبقه تزیینات کتیبه‌ای کار کرده‌انــد. یکی از آن‌ها کتیبه‌ای از نوع طوماری است که زیر مقرنس مناره‌هـا کار کرده‌اند و متن آن‌ها آیه‌ای از سـوره جمعه است. این آیات بـا اجرای کاشی معرق، خط ثلث کاشی زرد بر زمینه لاجوردی اجرا شده است.
کتیبههای قرآنی بر محراب مسجد گوهرشاد نیز جای گرفته است. این محراب دارای دو حاشیه بیرونی و درونی از کتیبه‌هایی است که در حاشیه درونی محراب ایوان مقصوره با اجرای حجاری و رنگ‌آمیزی خط ثلث سیاه و کوفی طلایی آمیخته شده و متن آیات ۷۸ تا آیه ۸۴ سوره اسراء نگارش شده است.
کتیبه دور مسجد گوهرشاد هم جزو کتیبههای منحصربه‌فرد به حساب می‌آید. این کتیبه با طولی در حدود ۱۳۰ متر بلندترین کتیبه مسـجد اسـت و از سمت چپ ایوان مقصـوره آغاز می‌شود، گرداگرد صحن دور می‌زنـد و در سمت راست ایوان مقصوره به پایان می‌رسد. متن کتیبه دور مسجد، سـوره دهر، سـوره جمعه و سوره قدر است. کتیبه دور مسجد در تمام دیوارهای شمالی و غربی و با اجرای کاشی معرق و خط ثلث نصب شده است.
طرح معاصر به سبک قاجار
از صحن آزادی تا صحن انقلاب، هر جا سری بالا بیاوریم و نگاهی به اطراف کنیم هنر استاد بزرگ معاصر یافت می‌شود. هنری که با باورها و آموزه‌های قرآنی رضوان درهم آمیخته شده است. محمدحسین بیوکی نگاهی بسیط به مفاهیم قرآنی داشت و از این جهت ذهن و هنر خود را در خدمت آیات آسمانی می‌دید.
او که معروف به رضوان کتیبه‌نگار بود، طراحی نقوش سنتی و کاشی‌کاری سنتی را انجام می‌داد و در فاصله سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۵۵ هجری خورشیدی آثار ماندگاری از خود به جای گذاشت.
کتیبه‌نویسی‌های محمدحسن رضوان به قلم ثلث و کوفی کتابت شده است که متون ثلث تعداد بیشتری از آثار هنری را به خود اختصاص داده‌اند. البته به‌صورت موردی کتیبههای نستعلیق هم از او به جا مانده است که نشان توانمندی او در کتابت به این قلم است.
کتیبه‌ای بر دومین حجره سمت چپ ایوان جنوبی صحن آزادی به قلم ثلث و نستعلیق، قدیمی‌ترین کتیبه رضوان در حرم مطهر است، کتیبه‌ای قرآنی که این استاد طراح کاشی در سال ۱۳۲۴ خورشیدی در این قطعه از حرم مقدس اجرا کرده است. در قاب سمت راست حجره این کتیبه، سوره کوثر با ترکیب رنگ مشکی، سفید و کرم به چشم می‌آید و در قاب سمت چپ هم سوره توحید حک شده است. از خط ثلث این کتیبه به عنوان سبک نویسندگان دوره قاجار یاد می‌شود که در کنار رنگ و طرح‌ها، قابی زیبا را خلق کرده است.
تناسب طرح و محل نصب
امنیت در جوار امن رضوی، یاد خدا و کسب روزی حلال! نکته‌هایی است که استاد رضوان بر اساس باورهایی که درباره فضاهای حرم مطهر وجود داشته است را در کتیبه‌ها قرار داده است. این متون باتوجه‌به آیات قرآنی در نقاطی از حرم مطهر جای گرفته است.
سردر نمای بیرونی ایوان شرقی صحن آزادی، محل نصب کتیبه‌ای قرآنی از آیات ۳۶ تا۳۸ سوره نور است. نکته مهم درباره کتیبههای قرآنی رضوان، ارتباط محتوایی محل نصب با مفاهیم کتیبه است. به عنوان مثال آیه ۳۶ درباره تجلی نور هدایت در خانه‌هایی است که خدا اذن رفعتشان را داده و آیات ۳۷ و ۳۸ بشارت به کسانی است که کسب مال و تجارت آنان را از یاد خدا غافل نکند. این متن بر سردرِ ایوانی قرار دارد که محل ورود زائر به حرم در قدیم بوده است و زایر درمی‌یابد در حال ورود به خانه‌ای اسـت که خدا مقام آن را رفیع کرده اسـت. همچنین متناسـب بـا اینکه این ایـوان پیشتر به بازار راه داشـت آیـات ۳۷ و ۳۸ بشارت به بازاریانی می‌دهد کـه در حین تجارت از یاد خدا نیز غافل نیستند.
هر کس به این سرا درآید در امنیت است. این فرهنگ قدیمی بود که بست‌نشینی در حرم مطهر را مرسوم کرد و درماندگان بر شاه خراسان پناه می‌آوردند. در آن عصر که این باور بسیار موردتوجه بود، کتیبه‌ای قرآنی طراحی شد و بر لچکی نمای بیرونی ایوان شمالی نشست. کتیبه‌ای که استاد رضوان آن را طراحی و اجرا کرد. »وَمَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا». قسمتی از آیه ۹۷ سوره آل‌عمران است که بر این فضا به زیبایی و با مفهوم جای خوش کرده است.
ترکیب ثلث و کوفی، روی کاشی رنگی
کتیبه گرداگرد نمای بیرونی ایوان جنوبی صحن آزادی به شیوه مادر و بچه یا همان ثلث وکوفی اجرا شده است. در این اثر متن اصلی بـه خط ثلث سفید اسـت و متن فرعی که تکرار متن اصلی است بـه خط کوفی قهوه‌ای اجـرا شـده اسـت. ایـن شـیوه در عصر تیموریـان رایج بوده است. »صدق‌الله العلی العظیم»، عبارتی که برای تأیید کلام الهی، در پایان قرائت قرآن گفته می‌شود، بر این کتیبه نقش بسته و دیگر اثر ماندگار رضوان است.
رضوان آیات آسمانی را در طراحی و ساخت کتیبه‌ها سرلوحه کار خود قرار داده است. ارادتی که شاید از قاری بودن و علاقه او به تلاوت قرآن آمده است. ارادتی که با ذوق هنری او ترکیب شد و کتیبههای زیبا و قرآنی را پدید آورد.
این هنرمند در به‌کارگیری مفاهیم و مضامین قرآنی به برقراری رابطه متن و محل نصب کتیبه بسیار پایبند بود و استفاده به‌جا و نیکو از آیات قرآن در مواضع مختلف نصب کتیبه‌ها، از تسلط او بـر مفاهیم و مضامین قرآن حکایت می‌کند. او در کتابت کتیبههای قرآنی نیز ضمن تسلط بر شیوه‌های رایج گذشته و احیای ترکیب مادر و بچـه دوره تیموری از ترکیب‌بندی‌های خطاطان عثمانی نیـز بهـره می‌گرفت و حتی در مواردی آن ترکیب‌ها را بـا شیوه‌های سطربندی و کرسی‌بندی کتیبه‌نگاری ایرانـی درهم آمیخت و شیوهای نو پدید آورد.
افزون بر آنچه مرور کردیم، از محمدحسن رضوان، کتیبه‌هایی در سقف گنبد ا...وردی‌خان، سردر غربی ساختمان کتابخانه قدیم، رواق امام خمینی(ره) و مسجد بالاسر هم به چشم می‌خورد.
نظر شما