به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان: در شرایطی که جهان امروز وارد عرصه نوینی از فناوری اطلاعات شده و هوش مصنوعی به شکل مستقیم و غیر مستقیم عهده‌دار بسیاری از امور زندگی انسان‌ها است، سوالات متعددی پیرامون گستردگیِ کارایی این ابزار ایجاد شده است. بسیاری معتقدند ورود هوش مصنوعی به زندگی انسان معاصر مصادف با حذف بسیاری از مولفه‌هایی است که برای جامعه انسانی از اهمیت برخوردارند، مواردی نظیر اخلاق و سبک زندگی اما در مقابل برخی می‌گویند منافاتی بین استفاده از این ابزار و زندگی وجود ندارد و همه‌چیز به نوع زمان‌بندی و نگرش افراد باز می‌گردد؛ اما هرچه که هست حداقل این ابزار در عرصه علم و پژوهش که بسیار موثر واقع شده است.
بر آن شدیم با توجه به اهمیت مساله و جایگاهی که این ابزار می‌تواند در عرصه تولید علم ایفا کند با حجت الاسلام دکتر «امیرحسین ایمانی‌مقدم»، استاد حوزه و دانشگاه و متخصص در عرصه مبانی هوش مصنوعی، گفت وگویی داشته باشیم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:
با توجه به اینکه امروز هوش مصنوعی تبدیل به ابزاری فراگیر در سطح جهان شده است، به نظرتان چه‌قدر نیاز به یادگیری این علم در کشور داریم؟
امروزه ما با پدیده نسبتا نوظهوری مواجه هستیم که با شتاب فزاینده‌ای در حال رشد و توسعه است و طبق فرموده مقام معظم رهبری باید به لایه‌های عمیق این فناوری پیچیده دست پیدا کنیم و صرف بهره ور دار بودن در این حوزه کافی نیست.
در واقع یادگیری هوش مصنوعی در کشور ما به دلایل متعددی ضروری است و اگر بخواهیم دقیق‌تر پاسخ بدهیم، باید بگوییم که یادگیری هوش مصنوعی در رویکرد ایرانی و اسلامی می‌تواند به تقویت استقلال کشور کمک کند و ضمن حفظ هویت فرهنگی، توانایی‌های علمی را توسعه دهد؛ همچنین در موضوع اقتصاد، هوش مصنوعی می‌تواند تاثیر بسیاری داشته باشد؛ به عنوان مثال: هوش مصنوعی می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کارایی در صنایع مختلف کمک کند. چراکه با توجه به وضعیت اقتصادی و نیاز به نوآوری، تسلط بر این علم می‌تواند به رشد اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی مردم منجر شود. به علاوه آنکه آشنایی با هوش مصنوعی به جوانان و متخصصان این امکان را می‌دهد که در بازار کار رقابتی امروز توانمندی‌های بیشتری داشته باشند و از فرصت‌های شغلی جدید بهره‌برداری کنند.
به‌طور کلی، سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش در زمینه هوش مصنوعی می‌تواند به بهبود زیرساخت‌ها، تولیدات و خدمات کشور کمک شایانی کند. همچنین، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند به ارتقای خدمات اجتماعی، بهداشتی و درمانی مانند تشخیص بیماری‌ها و بهبود خدمات پزشکی کمک کند و در حل مشکلات جامعه، مانند فقر و بیکاری، نقش بسزایی ایفا کند.
اسلام به علم‌آموزی تأکید وافری دارد و یادگیری هوش مصنوعی در رویکرد ایرانی و اسلامی می‌تواند به افزایش توانمندی‌های کشور در دانش های مرتبط با این حوزه از جمله یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و سایر دانش ها کمک کند. که حاصل آن می تواند بهبود کیفیت زندگی، توسعه اقتصاد دیجیتال و ارتقای سیستم‌های تصمیم‌گیری باشد.
آیا می توان هوش مصنوعی را در رده‌بندی علوم نافع قرار داد؟ آیا این علم در سیر و روال تمدن نوین اسلامی تاثیر گذار است؟
مطابق با حدیث نبوی، علم نافع منحصر در سه علم اعتقادات، اخلاق و فقه است، اما پیش از آنکه بخواهیم نسبتِ هوش مصنوعی و به طور کلی سایر علوم را با علم نافع مطرح کنیم، باید معنای علم نافع و ملاک آن را بدانیم. نکته مهم در این بحث آن است که ملاک در نافع بودن آن است که آن علم به گونه ای باشد که دستیابی به سعادت جز از طریق آن علم ممکن نباشد؛ بدین معنا که اگر آن علم حاصل نگردد نمی توان به سعادت حقیقی که همان بهشت آخرتی است، دست یافت که البته در ضمن آن سعادت دنیوی نیز حاصل می گردد.
بدین ترتیب، این سه علم به صورت مستقل، هر یک برای سعادت بشر ضروری هستند؛ به خلاف سایر علوم. به عنوان مثال، انسانی که در چند دهه یا چند سده قبل زندگی می کرده و توانایی رفتن به سایر کرات را نداشته است و یا بشری که هرگز قادر به شکافتن اتم نبوده است، او نیز می تواند به سعادت ابدی دست یابد. پس جهت انحصارِ علم نافع در این سه علم، به خاطر ضروری بودنشان برای دستیابی انسان به سعادت ابدی است؛ اما سایر علوم چه؟ اگر هر علمی بتواند مستقیم یا غیرمستقیم به ارتقای این سه علم کمک کند، به گونه ای که منجر شود که انسان در کسب باور عمیق به هستی و نیز ارتقای اخلاق در خود و جامعه و همچنین، رفتار صحیح و مطابق با خواسته های خالق هستی، موفق تر باشد، بی شک آن علم نیز، می تواند در راستای علوم نافع قرار می گیرد.
بسیار مهم است که بدانیم در اسلام، زندگی راحت و آسان و نیز برطرف کردن مشکلات پیش روی بشر از ضروریات است؛ اسلام مخالف رهبانیت است و اساسا انسان به جهت رفع حاجات مادی و معنوی خود است که دست به آسمان بلند می کند. پس تمام این علوم اگر مبتنی بر مبانی توحید و در راستای بر طرف کردن نیاز های مشروع بشر باشد می تواند علم نافع باشد و این همان چیزی است که در تمدن نوین اسلامی می تواند به خوبی تجلی پیدا کند.
بنابراین هوش مصنوعی می‌تواند در رده‌بندی علوم نافع قرار گیرد. این علم نه تنها به پیشرفت‌های علمی و فنی کمک می‌کند، بلکه در بسیاری از زمینه‌ها می‌تواند به تحقق اهداف اسلامی و انسانی هم کمک کند. هوش مصنوعی با بهینه‌سازی فرآیندها، کاهش هزینه‌ها و افزایش کیفیت خدمات می‌تواند در بهبود معیشت و زندگی مردم مؤثر باشد.
بسیاری معتقدند که هوش مصنوعی، اخلاق را به قهقرا برده است و جایگزین سبک جدیدی از زندگی انسانی شده است، گفت وگو و دیالوگ بین انسان‌ها خاصیت خود را از دست داده و به تدریج افراد به دلیل امکان چت و گفت وگو با هوش مصنوعی (که تنها یکی از قابلیت های این عرصه است) تنهایی را ترجیح می‌دهند، برخی هم می گویند چون از هوش مصنوعی زود به نتیجه و جواب می‌رسند، نظر شما چیست؟ آیا این ابزار روی اخلاق و سبک زندگی انسانی خط بطلان کشیده یا خواهد کشید؟
نگرانی‌ها درباره تأثیر هوش مصنوعی بر اخلاق و سبک زندگی اسلامی، انسانی قابل توجه است. از یک سو، هوش مصنوعی می‌تواند ارتباطات انسانی را به چالش بکشد و احساس تنهایی را تشدید کند، زیرا افراد ممکن است به جای تعاملات واقعی، به گفتگو با ماشین‌ها روی آورند. این موضوع می‌تواند منجر به کاهش عمق و کیفیت روابط انسانی شود.
از سوی دیگر، هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای تسهیل دسترسی به اطلاعات و تسریع در فرآیند تصمیم‌گیری، می‌تواند به افزایش کارایی و بهبود کیفیت زندگی کمک کند. اگر استفاده از آن به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند فرصتی برای ایجاد تعاملات معنادارتر و بهبود همکاری‌های انسانی باشد.
نکته ای که در مورد مباحث اخلاقی هوش مصنوعی بسیار حایز اهمیت است، آنکه در راستای «مکارم الاخلاق»، توسعه و استفاده از هوش مصنوعی باید بر اساس اصولی چون انصاف، عدالت و حفظ کرامت انسانی باشد. باید اطمینان حاصل شود که الگوریتم‌ها به‌گونه‌ای طراحی شوند که از تبعیض و بی‌عدالتی جلوگیری و به بهبود رفاه اجتماعی کمک کنند؛ به‌طور کلی، تأثیر هوش مصنوعی بر اخلاق و سبک زندگی به نحوه استفاده از این فناوری بستگی دارد. ایجاد آگاهی و آموزش در زمینه استفاده از هوش مصنوعی و تقویت ارتباطات انسانی می‌تواند از انحرافات و خطرات احتمالی جلوگیری کند.
به عنوان حُسن ختام این گفت‌وگو، درباره نظر فقه نسبت به هوش مصنوعی توضیح دهید.
از منظر فقه، استفاده از هوش مصنوعی باید با موازین شرعی سازگار باشد. موضوع هوش مصنوعی و فقه اسلامی یکی از مباحث نوظهور و چالش‌برانگیز است. فقه اسلامی به عنوان یک نظام حقوقی و اخلاقی، به مسائل جدیدی که با پیشرفت تکنولوژی به وجود می‌آید، واکنش پویا نشان می‌دهد.
مبحث هوش مصنوعی و فقه اسلامی می‌تواند با تأمل بر اصول کلی و برخی آیات قرآن مرتبط شود. اگرچه در قرآن و روایات، به طور مستقیم به برخی از مباحث مستحدثه مانند هوش مصنوعی اشاره نشده است، اما می‌توان نهج فقهی را از طریق برخی مفاهیم فوقانی و آیات و ضوابط کلی استخراج و استنباط کرد.
به عنوان مثال در فقه اسلامی، باید به قاعده «لاضرر و لاضرار» توجه داشت. تصمیمات گرفته‌شده توسط سیستم‌های هوش مصنوعی باید از ایجاد ضرر برای افراد یا جامعه جلوگیری کند. همچنین، مفهوم "مسئولیت" در فقه اسلامی اهمیت زیادی دارد و باید تعیین شود که در موارد خطا یا سوء استفاده، چه کسی مسئولیت را بر عهده دارد، چراکه بررسی مسائل مرتبط با مسئولیت قانونی در مورد تصمیمات اتخاذ شده توسط سیستم‌های هوش مصنوعی و تعیین تکلیف در موارد خطاهای الگوریتمی اهمیت دارد. همچنین، تحلیل داده‌های شخصی باید با رعایت حق حریم خصوصی مطابق با شریعت انجام شود، به عبارت دیگر، استفاده از داده‌ها باید با رعایت اصول «حفظ سرّ» و «حقوق مردم» وفق داشته باشد.
یکی از نکات مهم در بحث آن است که هوش مصنوعی نباید جایگزین قدرت تفکر و تصمیم‌گیری انسانی شود. باید بررسی شود که چگونه می‌توان از هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای تقویت ارزش‌های انسانی و دینی استفاده کرد، نه به‌عنوان تهدیدی برای آن‌ها.
البته برخی از مسائلی که می تواند به عنوان مباحث فقه هوش مصنوعی مطرح شود بدین شرح است:
۱. استفاده و کاربرد: فقه اسلامی ممکن است به بررسی کاربردهای مختلف هوش مصنوعی بپردازد و اینکه آیا استفاده از آن در حوزه‌های مختلف مانند پزشکی، آموزش و صنعت مجاز است یا خیر.
۲. حقوق اجتماعی: سؤال درباره حقوق در زمینه‌ی هوش مصنوعی، از جمله مسائلی مانند حریم خصوصی، امنیت و مسئولیت اجتماعی، اهمیت زیادی دارد. فقه اسلامی ممکن است نظرات خاصی درباره این مسائل داشته باشد.
۳. مسئولیت و پاسخ‌گویی: در صورتی که یک سیستم هوش مصنوعی تصمیمی بگیرد که منجر به خسارت شود، بحث مسئولیت چه کسی مطرح خواهد شد؟ آیا سازنده، کاربر یا خود هوش مصنوعی مسئول است؟
۴. باورهای دینی: برخی فقیهان ممکن است به تأثیر هوش مصنوعی بر اعتقادات و باورهای دینی نیز توجه کنند و بررسی کنند که آیا هوش مصنوعی می‌تواند به نوعی بر مفهوم انسان، آفرینش و اراده الهی تأثیر بگذارد و بسیاری از مسائل دیگر... اما در نهایت، بررسی فقهی هوش مصنوعی نیاز به توجه دقیق و بررسی عرفی و علمی دارد تا بتواند رویکردهای مناسبی نسبت به این تکنولوژی نوین ارائه دهد.
نظر شما