به گزارش سرویس دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، «محمدعبدالعظیم زرقانی»، استاد فقید دانشگاه الازهر، در جلد دوم کتاب «مناهل العرفان فی علوم القرآن» ضمن بررسی تاریخ ترجمه قرآن و احکام مربوط به استفاده از این ترجمه‌ها، به روایتی مشهور اشاره می‌کند و می‌نویسد: «إن قوما من أهل فارس طلبوا من سلمان أن یکتب لهم شیئا من القرآن فکتب لهم الفاتحه بالفارسیه»؛ جمعی از اهالی فارس از سلمان فارسی خواستند تا برای آن‌ها، بخش‌هایی از قرآن را بنویسد و او، سوره فاتحه را برای ایشان به زبان فارسی نوشت.
اگر این گزارش را حمل بر صحت بگیریم، باید بگوییم تاریخ ترجمه قرآن به زبان فارسی به قرن اول هجری و نخستین روزهای ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد.
با این حال، این ترجمه‌ها هیچ گاه برای جایگزین کردن آن‌ها به جای متن اصلی قرآن صورت نمی‌گرفت و هدف مترجمان، آگاهی قرائت‌کننده از مفهوم این کتاب آسمانی بود، اینکه او بتواند در کنار دریافت ثواب قرائت، از حظّ معنوی آن هم برخوردار باشد و مفاهیم بلند کلام وحی را بهتر و بیشتر درک کند. به این ترتیب، ترجمه قرآن به زبان فارسی از نخستین قرن‌های آشنایی ایرانیان با دین مبین اسلام موضوعیت یافت و جدی گرفته شد.
نگهداری از ۲۲ هزار جلد قرآن قدیمی در گنجینه قرآن
قرآن‌های دارای ترجمه فارسی که به اصطلاح «قرآن مترجم» نامیده می‌شوند ظاهراً از قرن‌های سوم و چهارم هجری نوشته شده و در اختیار مردم قرار گرفته بود. در قرآن‌های مترجم با وجود ترجمه فارسی، متن اصلی به زبان عربی، جلوه و غلبه بصری دارد و به اصطلاح با «فونت» درشت‌تر نوشته می‌شود و مترجمان آگاه، در کنار کلمات نورانی وحی، ترجمه آن‌ها به زبان فارسی را ثبت می‌کنند. بنابراین در قرآن‌های مترجم، اولاً ترجمه کاملاً تحت‌اللفظی است و ثانیاً متن ترجمه را هیچ گاه از متن عربی قرآن جدا نمی‌کنند. بررسی قرآن‌های قرن‌های اولیه تا قرن هفتم نشان می‌دهد مترجمان این قرآن‌ها، تسلط کم‌نظیری بر زبان مبدأ و مقصد داشته‌اند و این از جمله برجستگی‌های قرآن‌های مترجمی است که از این دوره تاریخی در دسترس هستند؛ قرآن‌هایی که امروزه بخش مهمی از آن‌ها در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند این مرکز را به یکی از مهم‌ترین مراکز مطالعات تاریخ قرآن تبدیل کرده‌اند.
گنجینه قرآن آستان قدس رضوی در سال ۱۳۴۶ تأسیس شد و طبق گزارش دائره‌المعارف آستان قدس، در آن بیش از ۲۲ هزار جلد قرآن قدیمی نگهداری می‌شود که بخش مهمی از آن‌ها شامل قرآن‌های خطی است. از این تعداد، ۲۸۳ نسخه، ترجمه فارسی دارد و به قولی «قرآن مترجم» است. خوب است بدانیم عمده این قرآن‌های مترجم در خراسان نوشته و ترجمه شده‌اند. در بین این قرآن‌ها، یک نسخه خطی قدیمی وجود دارد که کارشناسان معتقدند قدیمی‌ترین قرآن مترجم حالِ حاضر دنیاست؛ قرآنی که ما آن را با نام «قرآن قدس» می‌شناسیم.
«قرآن قدس» کلید کشف اسرار تاریخی
قرآن قدس نسخه‌ای است خطی که کارشناسان قدمت آن را بین سال‌های ۲۵۰ تا ۳۵۰ قمری یعنی حدود هزار و ۲۰۰ سال پیش می‌دانند. البته نسخه قرآن قدس کامل نیست و بخشی از آن – از شروع قرآن تا آیه ۲۱۳ سوره بقره و تعدادی از سوره‌های کوچک جزء ۳۰ – در دست نیست و احتمالاً در طول هزار و ۲۰۰ سال گذشته مفقود شده یا از بین رفته است. متن عربی قرآن قدس را با خط کوفی نوشته‌اند، اما روی حروف، نقطه و اعراب‌گذاری شده و همین مسئله آن را برای محققان امروز بسیار قابل استفاده‌تر کرده است.
اعراب‌گذاری‌ها در این قرآنِ حدوداً هزار ساله، با جوهر قرمز رنگ انجام شده اما آنچه بر ارزش تاریخی این قرآن مترجم می‌افزاید، واژه‌هایی است که برای ترجمه متن عربی برگزیده‌اند. این واژه‌ها عموماً واژه‌هایی به زبان پهلوی هستند که بخش مهمی از آن‌ها، طی دوره‌های بعد فراموش شده و از یاد رفته‌اند. متن ترجمه قرآن قدس نشان می‌دهد در زمان نگارش آن، هنوز بسیاری از واژگان عربی که امروزه در زبان فارسی متداول و قابل فهم برای همه فارسی‌زبانان است، گسترش نیافته بود. به عنوان مثال کافر، «کژاندیش» و مؤمن، «باوَردار» ترجمه شده است. همچنین با استناد به این ترجمه فوق‌العاده می‌توان دریافت در بسیاری از واژگان فارسی قدیم، حرف «ب» را جایگزین حرف «گ» کرده‌اند؛ به عنوان نمونه واژه‌های بهشت و بَد در این متن، «گهشت» و «گد» ترجمه شده است. علی رواقی که متن این قرآن فوق‌العاده را در سال ۱۳۶۴ منتشر کرده و بر آن مقدمه‌ای عالمانه نوشته، اعتقاد دارد متن ترجمه به فارسیِ سیستانی و «نمونه‌ای روشن از یک ترجمه بسیار دقیق و آگاهانه از قرآن است و از نظر تاریخ زبان و اتمولوژی (ریشه‌شناسی) نیز از ارزش‌های ویژه و کم‌مانندی بهره‌ور است». قرآن قدس تا سال ۱۳۴۵ در گنجینه قرآن‌ها و کتاب‌های خطی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شد، اما کسی به اهمیت آن پی نبرده بود. پس از کشف جایگاه بی‌نظیر تاریخی این قرآن مترجم، آن را نخستین بار در سال ۱۳۵۵ و بعدها برای بار دوم، چنان که اشاره کردیم در سال ۱۳۶۴ با مقدمه‌ای طولانی و پرارزش به زیور طبع آراستند.
نظر شما