به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، نازلی مروت: نوانخانه یا دارالعجزه مشهد که از خدمات آستان مقدس حضرت رضا(ع) به مجاوران و زائران حضرت می باشد، قصهای شنیدنی دارد.
قصه یک نوانخانه در مشهد
زمستان سرد مشهد، گرانی ارزاق، نبود مسکن و سوخت موجب شده بود تا تعداد بی خانمان ها و گرسنگان شهر زیاد شود، آنقدر که به معضلی برای شهر و دیار ارض اقدس تبدیل شده بود. این رویداد تلخ و دردناک در سالهای ۱۳۲۱ تا ۲۳ ادامه داشت. آن ایام علی منصور استاندار خراسان و نایب التولیه حرم رضوی بوده است. مردم خیر اندیش و نیکوکار شهر دست به کار شدند و به جمع آوری غذا، لباس و محل اسکان برای فقرا شدند. اما همان ایام حرم مطهر رضوی و آستان مقدس حضرت رضا(ع) که همیشه ملجأ و پناه مردم شهر بوده است، در دوره ای که مرتضی قلی طباطبایی متولی باشی آستان قدس رضوی بود، اقدام به تأسیس نوانخانه یا دارالعجزه کرد.
برابر اسناد موجود، از دوره صفوی در آستان قدس رضوی، موقوفاتی با هدف دستگیری از مردم در زمان احتیاج در نظر گرفته می‌شده که متعلق به زائر مسکین، بیمار و در راه مانده بوده است. در دوره قاجار و پس از آن نیز می‌توان خبرهای بسیاری مبنی بر دخیل شدن زنان بی سرپرست یا رها کردن کودک و نوزاد در اطراف حرم یافت که گویا همگی تحویل آستان قدس رضوی می‌شده اند. برای نمونه، روزنامه «وقایع اتفاقیه» که در روزگار ناصرالدین شاه و محمدعلی شاه چاپ و منتشر می‌شده است، در خبری می‌نویسد: «طفل تازه ولاده‌ای در حرم پیدا شده، فعلا در آستان مقدس رضوی است تا درباره او تصمیمی اتخاذ شود.»
این موضوع آن چنان فراوانی داشته است که در سفرنامه چند سیاح خارجی نیز به آن اشاره شده است و آن‌ها از بسیاریِ کودکان رها شده (روزی دو تا سه کودک رها شده در حرم)، وجود بیماران فقیر و زنان بی سرپرست در اطراف حرم مطهر رضوی حکایت کرده اند. این موضوع بعدها سبب می‌شود تشکیلات آستان قدس رضوی تلاش کند با دایر کردن سازمان یا نهاد مجزایی در زیر مجموعه خود، سامان دهی این موضوع را بر عهده بگیرد. از همین روی نوانخانه یا دارالعجزه آستان قدس رضوی در منزل بزرگی که از متعلقات آستان مقدسه بود تاسیس شد. این منزل دراای سه عمارت و چندین اتاق و حیاط نسبتا بزرگی بود. منزلی که با توجه به شرایط فصلی و شرایط مردم شهر و زائران توانایی پذیرایی دویست تا چهارصد نفر از فقرا را داشت. در اسناد و مدارک موجود آمده است که این موسسه تا ۲۰۰۰نفر گنجایش داشته و در خیابان کاشف جنب اداره غله قرار داشت. این نوانخانه قدیمی‌ترین مؤسسه خیریه تحت حمایت آستان قدس رضوی بوده که اساسنامه آن با پنج فصل و ۳۱ ماده، در ۲۹ بهمن سال ۱۲۹۵ خورشیدی، تدوین و تصویب شده است. مؤسسان هدف از تشکیل این نهاد را ایجاد مکانی برای افراد ناتوان از کار و اطفال فقیر و یتیم بدون معاش و بازمانده از تحصیل عنوان کرده اند. در همین راستا در ایامی که ارزاق برای مردم شهر به گوهر گرانبها تبدیل شده بود، آستانه علاوه بر تأمین غذای فقرای ساکن نوانخانه به دیگران افراد نیازمند شهر نیز کمک می کرد. اما بعدها که وضعیت اقتصادی به بهبود رفت، ساکنان نوانخانه به پنجاه تا شصت نفر کاهش یافت.
تدبیر متولیان امر اینگونه رقم خورد که علاوه بر تأمین مسکن و غذای نیازمندان در نوانخانه آستان قدس رضوی، به آنان حرفه ای نیز بیاموزند تا دوران فقر و تنگدستی به ایام گذران با نان و رزق بازو تبدیل شود. به همین دلیل در این نوانخانه چند نوع کارگاه از قبیل قالی بافی، پارچه بافی، نجاری، کفاشی و... دایر شد تا افرادی که دارای توانایی جسمی بودند مشغول به کار شدند تا علاوه بر حرفه آموزی به کسب درآمد برسند. نوانخانه مشهد تحت نظر جمعیت سرپرستی نوانخانه شهرداری اداره می شد و دارای تشکیلات آبرومند اداری، بهداشتی، فرهنگی و فنی بود. در قسمت بهداشت دارای بیمارستانی با ۶۵ تختخواب و ۲ درمانگاه عمومی بود که بیماران نیازمند را به صورت رایگان درمان میکرد. درقسمت فرهنگی نیز دبستان شش کلاسه ای با گنجایش ۳۵۰ دانش آموز مشغول به کار بود. در قسمت فنی کارگارهایی برای آموزش و فعالیت مشغول به کار بود. این نوانخانه دارای حمام و مسجد نیز بوده است. زائران و مجاوران نیکوکار از حامیان نیازمندان این نوانخانه بوده اند.
ازجمله مشاغلی که در آرشیو گنجینه رضوی مدیریت اسناد و مطبوعات ازآن ها نامبرده شده است . مدیرنوانخانه است که قوام شهیدی، حسن رستگار و حسین صعودی درفاصله سالهای۱۳۱۶شمسی تا۱۳۲۸شمسی عهده داراین شغل بوده اند. آشپز، انباردار، حسابدار، سرپرستار، متصدی طراحی وکارهای صنعتی، پزشکیار، نامه رسان، متصدی آبدارخانه، متصدی گرمابه، کارپرداز، سلمانی، جوراب باف، سبدباف، چرخ ریس، نخ تاب، ژاکت باف،گلیم باف، قالی باف، ازمشاغل دیگرنام برده شده در این اسناداست.
از این روی می توان اقدام آستان مقدس حضرت رضا(ع) در تأسیس نوانخانه را اقدامی برای فقرزدایی و ایجاد اشتغال دانست تا برکات حضور بارگاه منور امام هشتم(ع) به عنوان ملجأ و مأمن مردم همواره چون خورشید در آسمان ایران بدرخشد.
نظر شما