به گزارش خبرگزاری شبستان از مشهد، زنان استان خراسان از همان اولین سال‌های آغاز نهضت امام خمینی(ره) در قالب انجمن‌های اسلامی بانوان فعالیت‌های دینی و سیاسی خود را آغاز کردند. آغاز این فعالیت‌ها با برپایی مجالس زنانه خانگی که به صورت دوره‌ای و در مناسبت‌های مختلف دینی به صورت مخفیانه برگزار می‌شد، شکل گرفت. در هفدهم دیماه ۱۳۵۶ قیامی بزرگ را با هدایت آیت‌الله شیخ‌ابوالحسن شیرازی شروع کردند که سرآغاز اتفاقات مهمی شد. این اولین قیام علنی و عمومی مردم ایران بود که زنان انقلابی در شهر مشهد آن را رقم زدند و سبب خیزشهای عمومی در سراسر کشور شد.
در این واقعه برای ایرانیان ورق تاریخ برگشت، در حالیکه ۱۷ دی ۱۳۱۴ روزی بود که دستهای بیگانه و طاغوتی تلاش کردند به عنوان روز زن، با کشف حجاب به هویت و حریم زن ایرانی دست درازی کنند و از همین طریق بر سرنوشت عموم ملت مسلط بشوند، در یک چرخش چهل ساله در هفده دی ماه ۱۳۵۶ زنان ایرانی در مشهد اولین قیام علنی و عمومی را علیه رژیم سابق کلید زدند. زنهای چادری مشهد به بهانه حجاب و با اقدام شجاعانه و حساب شده خود مبدایی برای قیام گسترده عمومی در کشور شدند و پس از آنها حرکتهای مردانه شکل گرفت که از همین طریق به پیروزی انقلاب منجر شد.
شروع قیام
بیت آیت‌الله سید عبدالله شیرازی در این زمان محل رجوعِ خانواده‌های مبارزین و انقلابی بود. سـاواک در گزارش وقایع روزانه‌اش نوشت که در روز ۲۴ /۳ /۱۳۵۶ حدود ۲۰ نفر از زنان مذهبی با مراجعه به منزل آیت‌الله سید عبدالله شیرازی، ضمن ملاقات با همسر ایشان، از وی درخواست کردند برای آزادی بستگان، شوهران و فرزندان آنها که جزو زندانیان سیاسی هستند تلاش کند در بیرجند هم ژاندارمری از جلسات مشکوکی خبر داد که در منزل کریمی نام از کارکنان اداره کشاروزی تشکیل و چند زن ناشناس به آن رفت و آمد دارند.
آنچه مبارزه زنان استان خراسان را منسجم‌تر کرد، واکنش آنها به نحوه پوشش دختران در مدارس بود. نامه‌های زیادی برای آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری و آیـت‌الله سید احمد خوانسـاری ارسال گردید و از آنها خواسته شد در مذاکره با مقامات کشور از حضور دختران بدون چادر جلوگیری کنند
حجت‌الاسلام محمدرضا محامی، پیشنماز مسجد چهارباغ مشهد، حضور دختران بدون چادر و مقنعه را سیاستی نادرست از سوی خواهرشاه(اشرف) عنوان کرد. ایشان در گفتگو با آیت‌الله عباس واعظ طبسی عنوان کرد که لازم است «از طرف روحانیت و مردم مسلمان احتیاج به یک قیام هست، ولـو در این راه کشته‌ها داده شود. در نتیجه همین اقدامات ضد دینی حکومت بود که جمعی از دخترانِ دانشجو که از اقدامات رژیم به شدت خشمگین شده بودند؛ شیشه‌های سلف سرویس خوابگاه را شکستند.
قبل از انتشار مقاله موسوم به رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات، که با نام «ایران و استعمار سرخ و سیاه» منتشر شد، روزنامه آفتاب شرق در سوم دی ماه ۱۳۵۶ش نسبت به امام و دیگر مخالفین حکومت پهلوی جملاتی توهین‌آمیز به کار برد. در این مقاله راهپیمایی‌های اعتراضی مردم به عوعوی سگان تشبیه و از افراد انقلابی به عنوان افرادی فریب خورده یاد شده بود که منشا آن در خارج از مرزهای کشور است. در اعتراض به این مساله، دو هفته بعد و در سالروز حادثه کشف حجاب در هفدهم دیماه، جمع زیادی از زنان متـدیِّن مشهد در مخالفت با کشف حجاب دست به تظاهرات زدند این موضوع از آن جهت اهمیت داشت که زنان مشهد پس از گذشت چهل سال از زمان کشف حجاب رضاخانی و کشتار مسجد گوهرشاد، نسبت به این مساله اعتراض علنی کردند.
درباره تعداد زنان حاضر در راهپیمایی و همچنین تعداد دستگیرشدگان آمارهای مختلفی وجود دارد. در گزارش ساواک خراسان تعداد زنان چادری ۸۰ نفر اعلام شد که در مرحله اول و از طریق شهربانی تعداد ۱۴ نفر زن و ۲ نفر مرد بازداشت شدند. در یکی دیگر از گزارش‌ها، تعداد شرکت کنندگان صد نفر و تعداد کسانی که توسط شهربانی مشهد بازداشت شدند ۱۸ نفر زن و ۲ نفر مرد اعلام گردید. رمضانعلی شاکری در کتاب«انقلاب اسلامی و مردم مشهد از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی» تعداد زنان بازداشتی را ۱۲۰ نفر عنوان کرده است.
تداوم قیام توسط مسجدی ها
روز ۱۹ /۱۰ /۱۳۵۶ علاوه بر تظاهرات زنان، عدّه‌ای از مدرسین حوزه علمیـه مشــهد نیز دروس حوزه را تعطیل کردند. همچنین مدرسین مدارس علوم دینی نواب، سلیمان‌خان و میلانی هم سر کلاس حاضر نشدند. آنها با اجتماع در مقابل مسجد ملاحیـدر واقـع در بـازار سرشـور، بازداشت برخی از زنان مشهد، تبعیـد آیت‌الله خامنـه‌ای و شیخ علی تهرانی و توهین روزنامه آفتاب شرق به حضرت امام را محکوم کردند.
با اوج‌گیری اعتراض‌ها، سازمان امنیت خراسان دستور داد: «پـیش‌بینـی‌هـای لازم بـه منظـور جلـوگیری از هرگونـه تظاهرات احتمالی و همچنین حفاظت محل روزنامه آفتاب شرق معمـول و نسـبت بـه شناسـائی و دستگیری محرکین اقدام نمایند.»
بازتاب تظاهرات زنان در هفده دی ماه سال ۱۳۵۶ تا ماه‌ها ادامه داشت و عکس‌هایی از آن در اغلب منازل و در شهرهای دیگر از جمله در مدرسه راهنمائی تحصیلی دخترانه کتایون قریه گلوگاه از توابع بهشهر، مسجد حظیره یزد، تعدادی از مدارس راهنمائی و دبیرستان‌های شهرستان سبزوار و حتی برای بـرای رؤسـای برخـی ادارات دولتـی ارسال گردید.
همچنین در عید نوروز سال ۱۳۵۷ پاکت‌های حاوی کارت تبریک برای رؤسای ادارات دولتی در کاشمر ارسال شد که در داخل آن عکسی از راهپیمایی زنان مسلمان خراسان گذاشته و روی عکس نوشته شده بود (ما زنان مسلمان خراسان آزادی خواهران در بند را خواهـانیم)، در پشت کارت هم با خودکار آبی نوشته شده بود: «عید ما روزی باشد عید مطلق، که به جنبش درآیـد پرچم حق، عید ما عید خون است.»
خفقان رسانه ای در قیام های مردمی
چون حضور زنان در این اجتماع سیاسی نوعی اعتراض به تشکیلات حکومت پهلوی و درخواست آزادی زنان دربند بود. هرچند به‌خاطر مسائل امنیتی و کنترل مطبوعات، این موضوع در مطبوعات چندان بازتاب نیافت، اما حضور زنان در این راهپیمایی سرآغازی برای مبارزات مردم شهر مشهد قلمداد می‌شود.
به‌نظر می‌رسد، به‌واسطۀ جو امنیتی حاکم بر رسانه‌ها، این حرکت انعکاس صحیحی در مطبوعات آن زمان نیافته است و رسانه های آن روزها در خصوص این واقعه با ترس و احتیاط قلم زده اند.
روزنامه خراسان شش روز پس از این راهپیمایی با درج خبری به این موضوع چنین اشاره کرده است: «اعضای سازمان زنان خراسان، طی اجتماعی در سالن این سازمان، تظاهرات گروهی از زنان مجهول‌الهویه را در ۱۷ دیماه ۱۳۵۶ در مشهد، در مخالفت با نهضت آزادی زن ایرانی محکوم کردند. در این اجتماع، نخست دبیر سازمان زنان خراسان، در سخنانی با اشاره به این تظاهرات که هم زمان با برپایی مراسم بزرگداشت روز هفدهم دیماه در میدان شاه مشهد در خیابان نادری این شهر انجام شد، اظهار داشت ما زنان ایران که پنجاه‌درصد نیروی فعال مملکت را تشکیل می‌دهیم، از انقلاب اجتماعی ایران بیش از هر طبقۀ دیگر بهره گرفته‌ایم و ازاین‌رو در پاسداری از این موهبت، برای خنثی کردن تبلیغات سوء بیگانگان، به‌شدت مبارزه خواهیم کرد»
روزنامه آفتاب شرق سه روز پس از واقعه راهپیمایی زنان مشهد قیام روز ۱۷دی ماه ۱۳۵۶ را چنین توصیف کرده است:
"در ساعت ده بامداد پریروز، هنگامی‌که مراسم روز هفده دی در میدان شاه مشهد ادامه داشت، حدود یکصد زن چادری که در میان آنها سه مرد نیز دیده می‌شد، درحالی‌که از خیابان نادری به‌سوی میدان شاه می‌رفتند، شعارهایی علیه این روز سر می‌دادند و شعارپارچه‌ای نیز حمل می‌کردند. بلافاصله، مأموران پلیس و انتظامی مداخله کرده و عده‌ای از زنهای چادری و تظاهرکننده و سه مردی که به ظاهر کارگردان این تظاهرات بودند، به‌وسیلۀ مأموران بازداشت شدند. این‌گونه تظاهرات ضد اجتماعی که مغایر با شئون پیشرفت‌های مملکتی و مردمی است، موجب تآسف است؛ زیرا جوامع امروزی قادر نیستند با حذف زن از فعالیت‌های اجتماعی، نیمی از نیروهای خود را نادیده بگیرند"
۱۷ دی به روایت رهبر انقلاب
در خصوص این واقعه تاریخی رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای چندین مرحله یادآوری های داشته و نقل هایی را رواست کده اند. ایشان در سال ۱۳۸۶ در بیاناتی دراین باره فرمودند «در دیماه ۱۳۵۶، روز هفدهم دیماه در مشهد، یک اجتماع عظیمی، تظاهراتی از زنان مسلمان با شعار «حفظ حجاب» راه افتاد؛ ما آن وقت در تبعید بودیم، خبر آن را شنیدیم که زنان مؤمن و مسلمان و شجاع، چنین حرکتی را به راه انداختند».
«هفدهم دی سال ۵۶ که زنان مسلمان اولین حرکت انقلابی خودشان را با تظاهرات اسلامی شروع کردند، مبدایی شد برای حرکت عظیم زنان در کشور و همگامی آنان با مردها و پدید آمدن جو انقلابی همه جانبه درکشور.» ۶۲/۱۰/۱۶
«آن کسانی که سابقه دارند میدانند که زنان هم در دوران مبارزه نقش داشتند، هم به خصوص در همان دوران انقلاب - یعنی آن یک سال و نیمی که حرکت انقلابیِ عمومی شروع شد - نقش داشتند. زنان یک نقش مؤثر و بی جایگزین داشتند؛ که اگر نبودند زنان توی این اجتماعات، بلاشک این اجتماعات عظیم و این تظاهرات عظیم آن اثر را نمی بخشید؛ علاوه بر اینکه در بعضی جاها مثل مشهد ما، اصلاً شروع این تظاهرات از زنان شد. یعنی اولین حرکت عمومیِ مردمی یک حرکت زنانه بود. البته مورد تعرض پلیس هم قرار گرفتند. بعد از آن بود که حرکتهای مردانه راه افتاد.» ۹۰/۱۰/۱۴
مسأله ۱۷ دی یکی از معجزات انقلاب است
ایشان در جایی دیگر این اتفاق را یک معجزه دانسته اند: «معجزه انقلاب این جوری شد که همان روزی که آن دستگاه با آن رژیم جبار، با آن همه تبلیغات، روز آغاز بی حجابی و در حقیقت روز شروع ویرانگری نظام عفت و عصمت زن ایرانی و مسلمان را اعلام کرده بودند. همان روز یعنی روز ۱۷ دی در سال ۱۳۵۶ روزی شد که یک عده از زنان حرکت کردند. تظاهرات راه انداختند، شعار دادند و حضور زن ایرانی را در صحنه ی مبارزه های جدی و عمیق در مقابل دستگاه استکباری اعلام کردند. که در پیام امام هم در همان وقت اشاره ای به این حرکت زنان و خواهران مسلمان که روز بسیار مهمی را برای این کار برگزیده بودند، شد.» ۶۳/۱۲/۲۱
معجزه انقلاب این جوری شد که همان روزی که آن دستگاه با آن رژیم جبار، با آن همه تبلیغات، روز آغاز بی حجابی و در حقیقت روز شروع ویرانگری نظام عفت و عصمت زن ایرانی و مسلمان را اعلام کرده بودند. همان روز یعنی روز ۱۷ دی در سال ۱۳۵۶ روزی شد که یک عده از زنان حرکت کردند.
«روز هفدهم دی که روزی است که شیطانها و طاغوتها آن روز را شروعی برای اهداف طاغوتی و استعماری قرار داده بودند و خدای متعال کمک کرد و زن مسلمان مؤمن متعهد حرکت کرد و همان روز را به روزی که منشا و مبدأ شروع یک حرکت عظیم در تاریخ کشور ما محسوب می شد تبدیل کرد. مسأله ی ۱۷ دی یکی از معجزات انقلاب است.» ۶۳/۱۰/۱۴
نهضت زنان خراسان
بنا بر آنچه در اسناد تاریخی آمده است با آغاز سال ۱۳۵۶ فعالیت‌های زنان مشهد وارد مرحله جدیدی شد. آنها در خرداد ماه با اجتماع در بیت آیت‌الله شیرازی خواهان اقدام لازم برای آزادی بستگان و شوهرانشان شدند. توهین روزنامه شرق به امام و دیگر مخالفین حکومت پهلوی، باعث ایجاد همبستگی و انسجام بیشتر آنها شد و نهضت زنان خراسان را در مبارزه علیه رژیم شاهنشاهی مصمم‌تر ساخت. حکومت سعی کرد با استفاده از ترفند شایعاتی مبنی بر اسیدپاشی به زنان بی‌حجاب و اذیت و آزار دختران از سوی افراطیون مذهبی، فضای جامعه را ناآرام جلوه دهد، اما این شگردها بی‌اثر ماند و جامعه زنان مذهبی خراسان با صدور اعلامیه‌ای از برپایی نوروز ۵۷ خودداری و در چهلمین شهدای حوادث قم و تبریز به سوگ نشستند.
در هفدهم شهریور اولین زن انقلابی خراسان به عنوان اولین شهیده استان خراسان نامش ثبت گردید. این مساله حضور زنان را در خیابان‌ها بیشتر و پر رنگ‌تر کرد. سازمان امنیت خراسان تلاش کرد با جعل و استناد نادرست به فتوای آیت‌الله شیرازی درباره جایز نبودن شرکت زنان در تظاهرات، ضمن این که از حضور فعال آنها در خیابان‌ها بکاهد، با بیان این که آیت‌الله قمی حضور زنان در تظاهرات را جایز می‌داند،بین بیوت علما اختلاف‌افکنی کند اما حضور زنانی که با چادر مشکی و همه روزه در تظاهرات حاضر بودند باعث شد تا اصطلاح «زنان چادر مشکی» به یکی از واژه‌هایی پُرکاربرد در اسناد ساواک خراسان تبدیل گردد.
در مواجهه با نهضتی که به تازگی پا گرفته بود، در برخی از شهرها رژیم متوسّل به سیاست رضاخانی و کشیدن چادر از سر زنان شد. اسناد بیانگر آن است که به تدریج و با نزدیک شدن به پیروزی انقلاب اسلامی، درخواست‌های نهضت زنان خراسان هم دچار تغییراتی معنادار شد. آنها اگر چند سال قبل خواهان آزادی برای بستگان و شوهرانشان بودند، اما این بار با اعتصاب در بیت آیت‌الله قمی، بر تشکیل حکومت اسلامی و بازگشت امام خمینی به کشور تأکید کردند.
بی شک نهضت زنان خراسان نقش بی بدیلی در تاریخ ایران دارد و هفده دی ماه نیز آغاز روزگار جدید و نقطه عطف تاریخ انقلاب اسلامی است که به دست بانوان مسلمان در شهر بهشت صورت پذیرفت.
گردآوری: علی رنگ آمیز طوسی
نظر شما