خبرگزاری شبستان، گروه دین و اندیشه -نازلی مروت: صحن عتیق یا انقلاب یکی از اماکن متبرکه خاطره انگیز حرم مطهر رضوی است که زائران حضرت رضا(ع) سری به آن می زنند تا از آب زلال و گوارای حوض اسماعیل طلایی بنوشند، چشم به گنبد و بارگاه بدوزند و عکس یادگاری بیندازند و پشت پنجره فولاد بایستند و نیایش‌های عاشقانه و عارفانه خود را با امام مهربانی درمیان بگذارند. اما قصه این صحن که جایگاه ویژه ای در دل زائران و عاشقان امام هشتم(ع) دارد. شنیدنی است.
به روایت اسناد تاریخی و تاریخ شفاهی، صحن کهنه یا صحن عتیق(انقلاب کنونی) قدیمی ترین صحن حرم مطهر رضوی است. ۱۲۰۰ سال قبل زمانی که حضرت رضا(ع) در مرو به شهادت رسید، در سرداب یکی از قصرهای حمید بن قحطبه تدفین شدند اما ساخت ابنیه حرم رضوی به اواسط قرن سوم هجری برمی گردد؛ سند این ادعا نقل قولی است که می توان آن را در عیون اخبار الرضا(نوشته شیخ صدوق) یافت.
شیخ در این کتاب شریف که در قرن چهارم هجری به رشته تحریر در آمده است ازحضور مؤذن و قاری در کنار بقعه متبرک رضوی خبر می دهد اما چه زمانی قدیمی ترین صحن حرم که قدمتی هزار ساله دارد تأسیس شد؟
صحن کهنه (صحن عتیق یا سقاخانه) واقع در شمال بقعه مطهر قدیمی‌ترین صحن حرم است که قدمت آن را به دوره تیموری می‌رسد. بنای آن را به «امیر علیشیر نوایی» نسبت می‌دهند، اما توسعه و شکل امروزی آن مربوط به دوره صفوی و زمان شاه عباس اول و تزیینات آن مربوط به دوره شاه عباس دوم است. وسعت این صحن چهار ایوانی در حدود ۶۵۰۰ متر است که در پیرامون آن غرفه‌هایی در دو طبقه وجود دارد. در ضلع جنوبی صحن، پنجره فولاد و در مرکز آن سقاخانه اسماعیل طلایی قرار دارد.
وجود عناصری همچون نقاره خانه و گلدسته ساعت بر فراز ایوان‌های شرقی و غربی مشرف به این صحن، فضای متنوعی به این صحن عتیق بخشیده است. این صحن در دوره‌های مختلف چندین بار مرمت شده است. امروزه با نام صحن انقلاب اسلامی مشهور است. اولین بخش از صحن عتیق یعنی قسمت جنوب شرقی آن در دوره سامانیان ساخته شد. بعد از روی کار آمدن غزنویان ساخت و ساز حرم رضوی متوقف و در پی حملات سپاه آنان بخشی از تأسیسات حرم تخریب شد. در دوره سلطان محمود غزنوی این رویکرد تغییر کرد و باردیگر حرم مطهر رضوی روی عمران و آبادی به خود دید. بقعه و گنبد مطهر در سال ۴۲۵ قمری به روی مسجدی که در قسمت مدفن حضرت بنا شده بود، احداث شد و سپس گلدسته ای که امروز در صحن انقلاب جلوی گری می کند، ساخته شد.
ضد شیعی در دوره سلجوقیان، موجب شد که چندین نوبت به حرم مطهر تعرض شود و بنای موجود آسیب ببیند به همین دلیل تصمیم برآن شد تا با احداث دیواری در اطراف روضه و مسجد، بقعه و گلدسته حرم از حمله و هجوم معاندین در امان بماند. این دیوار سنگ بنای اولیه شکل گیری صحن انقلاب بود. شش سال پس از احداث اولیه صحن که فضایی به اندازه یک چهارم فضای فعلی را دارا بود، اولین کاشی کاری های صحن انقلاب انجام شد.
بعد از حمله مغولها به مشهد، ساخت و ساز در حرم متوقف شد. در این دوره گرچه آسیبی به این مکان مقدس شیعی وارد نشد، اما عمران نیز متوقف شد. اما با استقرار حکومت ایلخانان و تغییر دین و مذهب ایلخان این حکومت، ساخت و ساز در حرم از سر گرفته شد و بخش های دیگری به صحن عتیق چون دارالسیاده اضافه شد و دربی از آن به سوی صحن گشوده شد. پس از روی کار آمدن شاهرخ تیموری، ساخت و ساز در حرم رنگ و بوی دیگری یافت. او همسرش گوهرشادآغا علاقه ای ویژه به امام رضا(ع) داشتند و همین علاقه سنگ بنای، توسعه و عمران حرم رضوی شد.
گرچه پایتخت حکومت شاهرخ تیموری هرات بود اما در سال، چندماهی را در مشهد روزگار می‌گذراند و به همبن دلیل مشهد به یکی از کانون‌های فعالیت‌های عمرانی دربار شاهرخ تیموری تبدیل شد. مرتفع سازی گنبد در همین دوره و به دستور گوهرشاد و مهندسی قوام الدین شیرازی رخ داد. قوام‌الدین با ساختن یک لایه جدید روی گنبد و افزودن ارتفاع آن، نمای صحن عتیق را تغییر داد. و در همین زمان بود که مناره قدیمی نیز، به طور کامل به ساختمان بقعه مطهر پیوست و مقدمات ساخت ایوانی که امروزه به ایوان طلا مشهور است، فراهم شد.
در دوره سلطان حسین بایقرا، چند تغییر اساسی در صحن عتیق رخ داد. با کاشی کاری نمای صحن کهنه تزیین شد. دور ایوان طلا کتیبه ای نوشته شد. این کتیبه همچنان در ایوان طلا مشاهده می شود. علاوه براین پنجره فولاد صحن عتیق در این دوره ساخته شد. به گواه تاریخ این پنجره برای زیارت بانوانی که عذر شرعی داشته و ورود آنها به روضه منوره حرام بود، ساخته شد. یکی از اقدامات دیگر در این دوره که در صحن عتیق رخ داد ایجاد نهر در این صحن بود. نهری که آب آن از چشمه گیلاس تا حرم امتداد یافته بود.
«در دوره صفویان، صحن کهنه همچون همه بنای حرم مطهر رضوی به معماری ویژه ای مزین شد. گرچه پیش از آنکه به دست هنرمندان و معماران ایرانی توسعه یابد، در سال ۹۹۷ قمری ازبکان به مشهد حمله کرده و با ورود به صحن عتیق به قتل و عام زائران و مردم دست زدند اما در دوره شاه عباس صفوی بعد از بیرون راندن ازبکان کار توسعه و عمران حرم از سر گرفته شد و صحن کهنه نیز به فرمان شاه بازسازی شد. درگام نخست مساحت صحن به ۴ برابر افزایش یافت و اطراف آن با کاشی مرغوب تزئین شد. پنجره فولاد بزرگتر شد تا افراد بیشتری امکان استفاده بیایند».
به فرمان شاه‌عباس یکم، گنبد بقعه مطهر که نمای اصلی صحن عتیق را شامل می‌شود، با آجرهای طلا تزیین و مناره نیز مطلّا شد. بعد از شاه‌عباس یکم، دیگر فرمانروایان صفوی نیز، در رونق و تزیین صحن کوشیدند؛ ایوان شمالی که امروزه به خیابان طبرسی ختم می‌شود، در زمان شاه‌عباس دوم ساخته شد؛ دروازه شرقی معروف به ایوان نقاره‌خانه را، شاه صفی ساخت و ایوان غربی، مشهور به ایوان ساعت، یادگار دوره شاه‌سلیمان است. در همین دوره، برخی تأسیسات و ساختمان‌ها در اطراف صحن ایجاد شد؛ در جنوب شرقی، رواق حاتم‌خانی، یادگار حاتم‌بیگ اردوبادی، نواده خواجه نصیرالدین توسی و وزیر شاه‌عباس قرار دارد و در کنار آن، رواق مجلل ا...وردی‌خان، سردار مشهور شاه‌عباس ساخته شد که از نظر معماری و تزیینات، یکی از زیباترین بناهای تمام ایران و بلکه جهان اسلام است. در سمت شمال شرقی نیز، مدرسه میرزاجعفر، با همت میرزاجعفر سروقد از تجار خراسانی مقیم هندوستان ساخته‌شد.
در سرداب این مدرسه، مقبره شیخ حر عاملی قرار دارد که روزگاری در گوشه صحن عتیق، به تدریس می‌پرداخت. در این دوره، ضلع غربی صحن عتیق، راه ورودی بازار شهر به حرم مطهر بود و بازار بزرگ شهر، پس از برخورد با حاشیه صحن، از ضلع شمال غربی خارج می‌شد.»(نوائیان رودسری/ جواد/ پژوهشگر تاریخ مشهد و حرم رضوی).
در دوره نادرشاه افشار صحن عتیق مانند دیگر بخشهای حرم رضوی عمران وآبادانی بیشتری یافت. در وسط صحن سقاخانه اسماعیل طلایی ساخته شد. نهر نادری که در واقع ترمیم شده و گسترش یافته نهر امیرعلیشیر نوایی بود، در وسط صحن جاری شد. بخشهای از ورودی های صحن مانند ورودی بقعه با طلا تزئین شد که به ایوان طلای نادری مشهور است. بالای ایوان عباسی، با فرمان نادرشاه مطلّا شد. در دوره حکومت قاجار این صحن و آثار به جا مانده از ادوار پیشین مرمت و بازسازی شد. ساخت نقاره خانه و نصب ساعت بر فراز ایوان غربی و همچنین ساخت چعهار حوض اطراف سقاخانه از اتفاقات این دوره است. در دوره مظفری صحن انقلاب برق کشی شد.
این صحن پس از انقلاب اسلامی به نام صحن انقلاب شناخته می شود. هرچند «عتیق»، «سقاخانه» و «کهنه» در ذهن تاریخی این صحن باقی مانده است.
منابع:
اطلس حرم مطهر رضوی
دایره المعارف آستان قدس رضوی
روزنامه خراسان/ جواد نوائیان رودسری
نظر شما