آیین اَحیاء‌خوانی در کوچصفهان 

به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان از گیلان _ نوشین کریمی 

گیلانی ها اولین پذیرفتگان مذهب تشیع در ایران هستند که شیفته علویان شدند. در اولین شب قدر، با زمزمه های «بک یا الله» «بک یا الله» پیمان و عهد خویش را با پروردگار عالم محکم‌تر کردند تا قدردان ضیافتی باشند که به کرم الطاف الهی در این سرزمین همیشه‌ سبز، پهن است.

مردم استان گیلان در ماه میهمانی خدا آئین‌های سنتی دارند که امروزه برخی‌ها پابرجا و برخی دیگر دستخوش تغییرات شده‌ است.
بهشت گیلان با ندای ربنا و با آداب و رسومی کهن برای هرکسی جنت برین را مجسم می کند و فقط کافیست اهل دل باشی و با این مردم در مهمانی خدا هم سفره و هم سفر شویم.

احیاء یا شب‌زنده‌داری (یعنی شب را به دعا و عبادت گذراندن) یکی از سنت‌های مهم در میان مسلمانان است.  

اما رسمی در گذشته این استان مرسوم بوده که به «احیاخوانی» معروف بود و در شب های قدر ماه مبارک رمضان اجرا می شد.

به سراغ حمید نظرخواه علیسرایی، رئیس مؤسسه فرهنگ گیل کوچصفهان رفتم و وی در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری شبستان با تسلیت فرا رسیدن شب های لیالی قدر به برخی رسوم مذهبی و آیینی مردم گیلان اشاره کرد و افزود: یکی از آئین های مذهبی قدیمی و به جا مانده در بخش کوچصفهان گیلان مراسم احیاء خوانی در شب های قدر با قدمتی بیش از یکصدسال است که بعد از اطعام افطار و شام به صورت خانه به خانه شروع شده و تا هنگام سحر ادامه داشته است.  

پژوهشگر فرهنگ عامه و گیلان شناس با بیان اینکه آئین احیاء خوانی برای عزادرای حضرت علی(ع) از شب ضربت خوردن آغاز و تا شب سوم احیا(روز شهادت امام) اجرا می شد، گفت: ساکنین منطقه «کدوسرا» و «سده» رسم‌شان است که وقتی اعضای خانواده برای احیا به مسجد می روند یک نفر حتما باید در خانه برای میزبانی احیا خوان بماند، و بر این باور بودند که احیا خوان فرستاده (مهمانی) از سوی آقا امیرالمؤمنین(ع) است.

نظرخواه اظهار کرد: آئین احیاخوانی در روستاهای کدوسرا، سده، حشکوا، پیرموسی، طارمسر، فشتم و دیگر روستاهای کوچصفهان در دهه های پیشین اجرا می شد.  

وی اضافه کرد: همچنین این سنت در برخی از روستاها همچون بازقلعه ملک، بازقلعه اکبر، کیاسرا و نشرودکل بخش سنگر نیز انجام میشد چون احیاء خوان های کوچصفهانی به دلیل همجواری با روستاهای سنگر به آن منطقه می رفتند.  

نظرخواه در ادامه ضمن گرامیداشت یاد و خاطره برگزار کنندگان این سنت، به برخی از احیاء خوان های قدیم مانند مرحوم مشهدی محمدحسین دانشور کدوسرائی، مرحوم قربانعلی رهبر کدوسرائی، مرحوم عباس فخر فشتمی، مرحوم غلامعلی نورانی سدهی، مرحوم سید جلیل ابراهیم پور کدوسرائی، رمضان دانشور کدوسرائی اشاره کرد و گفت: رمضان دانشور کدوسرائی در حال حاضر آخرین احیاخوانی است که در قید حیاط بوده و ازین رسم و سنت خاطراتی دارد.  

احیاء خوان ها:

وی گفت: احیاء خوان ها در شب های نوزدهم و بیست و یکم دو نفر بودند که یکی احیاء خوان و دیگری کیسه کش بود و در شب بیست و سوم به صورت سه نفر که نفر سوم به عنوان همخوان حضور پیدا می کرد.

نظرخواه ادامه داد: احیاء خوان ها بعد از صرف افطار و شام حدود ساعت ۱٠ شب با فانوس و چوب دستی که از آن به عنوان عصاء استفاده می کردند در شب های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم خانه به خانه می رفتند و اشعاری را در وصف امام اول شیعیان حضرت علی(ع) می خوانند.

وی تصریح کرد: احیاء خوان ها اشعار را متناسب با شب های ضربت خوردن، شهادت و سوم امام می خواندند و از سوی صاحبخانه مقداری برنج و... دریافت می کردند.  

نظرخواه با بیان اینکه، این آئین تا دهه ۶۰ در روستاهای کدوسرا و سده اجرا می شد گفت: بر اساس تحقیقات میدانی و اطلاعات به دست آمده منشاء آئین احیاء خوانی روستای کدوسرا بوده است. احیاء خوان ها به صورت ناشناس و در تاریکی می خوانند و صاحبخانه به هنگام شنیدن صدای احیاء خوان چراغ خانه را خاموش می کردند و در پایان به احیا خوان ها برنج و غیره ... می دادند.

شب نوزدهم 
وی به برخی از اشعاری که در این شب ها خوانده میشد اشاره کرد و که می خواندند: 
 به محراب عبادت خفته در خون بوتراب امشب 
ستون پایه اسلام از کین شد خراب امشب 
تو گویی خاک محراب عبادت مشک بی زان شد
علی از خون سر پاشیده چون آنجا گلاب امشب 
ادامه دارد ...

یا مثلا در شب بیست و یکم می خواندند؛  
شیعیان بهر علی زاری کنید 
خون دل از دیدگان جاری کنید
ابن ملجم زد چو تیغ از راه گین
می شکافت ماه امیرالمؤمنین(ع)  
ادامه دارد ...

همچنین در شب بیست و سوم می خواندند؛
 قنبری مو قنبری مو قنبری (همخوانی)  
نادعلی ین علی ین یا علی 
قنبر بی دل شده چون بلبلی 
تا به کسانی فکند قلقلی 
ورد زبانم همه شب تا سحر 
تا که زنم سکه ی دانشوری 
زینب محزون چون شنید این صدا 
زد به سر خویش بگفت یا عبا 
ادامه دارد ...

این نویسنده و پژوهشگر در پایان از اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان خواستار پیگیری و ثبت آئین احیا خوانی در روستای کدوسرا کوچصفهان شد که قدمتی بیش از یکصد سال دارد و می توان به عنوان یک میراث معنوی در فهرست آثار ناملموس به ثبت ملی برساند.

نظرخواه با بیان اینکه این آئین تا دهه ۶۰ اجرا می شد و اکنون منسوخ شده است‌ تاکید کرد: با توجه به اینکه احیا خوان ها به صورت ناشناس بودند و در تاریکی  شب می خواندند، کسی آن ها را نمی شناخت و عکسی از آنان در دسترس نیست.