نظرات آیت الله مجتبی تهرانی در مورد تربیت و مربیان تربیتی

به گزارش خبرگزاری شبستان از تهران، آیت الله مجتبی تهرانی در سلسله مباحث اخلاقی خود، به موضوع تربیت و مربیان تربیتی پرداخته اند.ضمن آرزوی شفاء و سلامتی برای این مرجع بزرگوار، آخرین مباحث مطرح شده توسط این استاد بزرگوار از نظر خوانندگان می گذرد.
 

اَعوذُ بِاللهِ‏ مِنَ ‏الشَّیطانِ‏ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم؛ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین
وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی أَعدائِهِم أَجمَعیِن.

«روی عن علی‎(علیه‌السلام) قال: مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّاهُ إِلَى الْفَلَاحِ الدَّائِمِ».

مروری بر مباحث گذشته

بحث ما در گذشته نسبت به ادب و تأدیب بود. گفته شد اگر انسان بخواهد دیگری را تأدیب کند ابتدا باید خودش را ادب کند، آن هم نسبت به جمیع ابعاد وجودی‎اش مانند عقل و قلب و نفس و اعضا و جوارح. اگر کسی در ابتدا خود را مؤدب به آداب الهی کند آنجا است که می‎تواند دیگران را مؤدّب ساخته و بلکه روش رفتاری و گفتاری او در تأدیبش نسبت به دیگران مؤثر خواهد بود. جلسة گذشتة چگونگی مؤدب شدن به آداب الهی را مطرح کردیم. این بحث یک بحث گسترده‎ای است.

زشتی و زیبایی رفتار باید از دیدگاه الهی نشأت بگیرد

در اینجا من به نکته‎ای اشاره می‏کنم که می‎شود گفت هستة مرکزی بحث ادب محسوب می‏شود و آن قیدی است که در این روایت از علی‎(علیه‌السلام) آمده است. دقت کنید! حضرت فرمودند:​ «مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ»، این ادب هر ادبی نیست. کسی که خود را مؤدّب به آداب الهی نماید، یعنی آنچه خدا می‎خواهد را در جمیع ابعاد وجودی‏اش پیاده سازد، آن‏گاه خداوند، «أَدَّاهُ إِلَى الْفَلَاحِ الدَّائِمِ»؛ او را به‏سوی رستگاری همیشگی خواهد ‎بُرد. می‎خواهم روی این نکته تکیه کنم. در آیات و روایات می‎بینیم که بر این مسئله تأکید شده است. چرا؟ یک سنخ امور از دیدگاه سنّت‎های بشری اعمال خوب محسوب می‎شود. خوب دقت کنید! گفتاری باشد یا رفتاری فرق نمی‎کند. یک سنخ اعمال نیز از نظر سنّت‎های بشری چه بسا خوب به حساب نیامده و زشت محسوب می‏شود. آنچه ما در روایات داریم زشتی و زیبایی از دیدگاه الهی است؛ زشتی و زیبایی در گفتار و رفتار. چون ادب یک نوع اخلاق و روش است. چه بخواهم خودم روش بگیرم، چه بخواهم روش بدهم، در این روش گرفتن و روش دادن از چه دیدگاهی باید زشتی و زیبایی را مطرح کنم؟ در جواب باید گفت این روش باید روش الهی باشد. روش الهی یعنی چه؟ یعنی آنچه از نظر الهی زشت و زیبا است. «مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ» یعنی آن روشی که انسان باید اعمال و رفتار و گفتار و روشش را با آن تطبیق دهد.

ادب، با معنویات ادب است

استاد ما (رضوان‎الله‎تعالی‎علیه) جملاتی دارد که من عین جملات ایشان را نقل می‏کنم. ایشان هم در باب علم و هم در باب ادب می‎فرماید:[1] «علم تنها فائده ندارد، علم با معنویات علم است». این نسبت به علم که من نمی‎خواهم در اینجا راجع به آن بحث کنم. اصلاً کاری به آن ندارم. جملة بعد این است که می‏فرماید: «ادب تنها فائده ندارد». این‎ را حتماً شنیده بودید. آقا می‎فرماید: «ادب تنها فایده ندارد». پس برویم بی‏ادب شویم؟ نعوذبالله! «ادب با معنویات ادب است»، یعنی ادبی که جنبة الهی داشته باشد. معنویات است که تمام سعادت بشر را بیمه می‎کند. این‎ها همه عین جملات امام (رضوان‎الله‎تعالی‎علیه) است. عین جملات است. صرف اینکه روشی از نظر دیدگاه بشری مورد پسند قرار بگیرد یا ناپسند باشد فایده ندارد. نه فعل آن و نه ترک آن؛ هیچ‎کدام. روش باید مورد پسند خدا قرار گیرد.

ادب الهی در آیات و روایات

آن‎وقت اینجا بحثی پیش می‎آید که آن ‎را جلسة اشاره کردم. اینکه در باب گفتار و رفتار، پسند خدا را چگونه بدست بیاوریم؟ این یک بحثی است. اگر نظرتان باشد در یکی دو جلسة قبل روایات مربوط به این بحث را به سرعت خواندم و رد شدم و حالا در اینجا بعضی‎ از آن روایات را تکرار می‎کنم.

پیغمبراکرم فرمودند: من را خدا ادب کرد. یعنی او به من روش رفتاری و گفتاری داد. اینکه چگونه عمل کن، چگونه حرف بزن و... . بعد از اینکه تربیت شدة مکتب الهی شدم خدا به من اجازه داد که بیایم و شما را تربیت کنم.

در روایتی از پیغمبراکرم است که: «أَدَّبَنِی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبِی».[2] خدا من را ادب کرد، خیلی هم زیبا من را تربیت نمود. «أَنَا أَدِیبُ اللَّهِ»؛ من تربیت شدة دست خدا هستم، «وَ عَلِیٌّ(علیه‏السلام) أَدِیبِی»،[3] علی(علیه‏السلام) هم تربیت شدة دست من است. این روایات را کنار یکدیگر بگذارید.

علی‎(علیه‌السلام) فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) أَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ». این روایت مثل همان قبلی است. علی‎(علیه‌السلام) فرمود که پیغمبر را خدا ادب کرد، «وَ هُوَ أَدَّبَنِی»، پیغمبر هم من را ادب کرد، «وَ أَنَا أُؤَدِّبُ الْمُؤْمِنِینَ».[4] اینجا است که شخص مجوز پیدا می‏کند تا مؤمنین را تربیت نماید. روند، این روند است. آیات هم همین را می‏گوید.[5]

انواع روش تأدیب

یک تأدیب الهی داریم که مستقیم است. حتی راجع به خود پیغمبر هم داریم که خدا به او می‏فرماید این کار را بکن و آن کار را نکن، این‎را بگو و آن‎را نگو. ما به این می‎گوییم روش تأدیبی مستقیم. یک روش هم داریم که روش غیر مستقیم است. روش غیر مستقیم مدار بسیار بازی دارد. یکی از آن روش‏های غیر مستقیمی که قرآن روی آن تکیه می‎کند و حتی نسبت به خود پیغمبر، این است که خطاب به پیغمبر می‎فرماید: من انبیا را تربیت و ادبشان کردم. تو رفتار و گفتارشان را نگاه کن، ببین چکار می‎کنند؟ تو هم به آن‏‏ها اقتدا کن. هر روشی را که آن‎ها به‏ کار می‎گیرند تو هم آن روش را به کار ببر. این‎را می‎گویند: روش غیر مستقیم. یعنی خدا به پیغمبراکرم مستقیم دستور داده است که ببین آن کسی که من تربیتش کرده‏ام چگونه عمل می‎کند، تو هم آن‏گونه عمل کن.

خداوند خطاب به پیغمبر اکرم می‎گوید: «أُولئِکَ الَّذینَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ».[6] امام‎صادق(صلوات‎الله‎علیه) در ذیل این آیه می‏فرماید: «قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِأَعَزِّ خَلقِهِ مُحَمَّد(صلّی‎الله‎ُعلیه‎وَ‎آله‎و‎سلّم)»؛ خداوند به عزیزترین مخلوقش گفت: «أُولئِکَ الَّذینَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ... فَلَو کَانَ لِدینِ اللهِ مَسلَکٌ أقوَمَ مِن الاقتداءِ لَنَدَبَ أنبیاءَهُ وَ أولیاءَهُ إلَیهِ».[7] حضرت فرمود اگر برای دین خدا روشی استوارتر و محکم‎تر از اقتداء و پیروی عملی وجود داشت اولیا و انبیای خود را به همان روش می‏خواند.

بهترین روش‎ تأدیبی همان روش انبیا است

البته در این مسأله مطالب زیادی وجود دارد.[8] یکی از مطالب این است که سیرة انبیا و اولیا، همه جنبه‎های عملی دارد. این تأدیب غیر مستقیم است که همان روش عملی انبیا و اولیا است و ما گاهی از آن به سنّت تعبیر می‎کنیم. البتّه سنّت، مدار بازتری دارد. این اصطلاحی که ما به کار می‎گیریم، هم روش گفتاری و هم رفتاری را در برمی‎گیرد.[9]

آنچه هست اینکه بر روی این روش رفتاری بسیار تکیه می‎کنند. می‏گویند ببینید انبیا چه‎طور عمل کردند شما هم همان‎طور رفتار کنید. لذا می‎گویند بهترین روش‎ تأدیبی همان روش انبیا است. «أَحْسَنَ الْهُدَى هُدَى الْأَنْبِیَاءِ».[10]

تأثیر رفتار بیش از گفتار است

در اینجا بحث مستقلی وجود دارد که من در مباحث تربیتی‎ام به آن اشاره کرده‏ام و آن این است که از نظر اثرگذاری[11] اثری که در رفتار وجود دارد در گفتار نیست.[12] شما اگر نگاه کنید می‎بینید که در روایات ما بر معاشر و مصاحب و مجالس و تعبیراتی از این دست تکیه شده است. مثل اینکه می‏فرماید: «جَالِسِ الْعُلَمَاء».[13] دستور می‏دهد که با این‏ها نشست و برخاست کنید، با این‎ها باشید و... این برای چیست؟ برای اینکه روش بگیریم. به تعبیر دیگر از کسانی که مربّا به تربیت ربوبی شده‎اند ‎روش بگیرید و سراغ آن‎ها بروید. هر کاری که آن‎ها کردند شما هم انجام بدهید. در موقعیّت‎های مختلف این برای شما پیش آمده است که روش رفتاری آن‏ها را دیده باشید. در تاریخ هم روش آن‏ها وجود دارد. به‏هیچ‏وجه هم پوشیده نیست. برای ما این روش‏ها را بسیار نقل کرده‏اند. مثلاً فرض کنید گفته‏اند که: کان رسول‎الله (صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم)، یا کان امام‎صادق‎(علیه‌السلام)، یا کان امام‎باقر‎(علیه‌السلام) و... و در آن تک تک کارهایشان را نقل کرده‏اند. گفته‏اند اینجا این کار را کردند و آنجا آن کار را انجام دادند. غرض من این بود که اوّلاً؛ مطلق ادب به آن معنا که مورد پسند ما باشد یا ناپسند ما باشد نیست؛ بلکه ادب باید الهی و مورد پسند خدا باشد. دوماً؛ راه کشف پسند خدا آن است که ببینیم آن‎هایی که به آداب الهی مؤدّب شده‎اند چگونه رفتار کرده‎اند و ما هم همان‏گونه رفتار کنیم. ادب الهی را باید از آن‎ها بگیریم و هیچ احتیاج به قول و زبان آن‎ها هم ندارد. ما در روایات بسیار داریم حتّی از بزرگان اولیا داریم که مثلاً به آنها می‏گویند چه کسی شما را ادب کرد؟ در جواب می‏گویند: هیچ کس، خودم! اگر از او بپرسند تو چگونه خودت را ادب کردی؟ می‎گوید: به دستورالعمل‎هایی که دستمان بود، به روش‎های انبیا که به ما رسیده بود نگاه کردم و آنچه را که به آن عمل کردند ‎را گرفتم و آنچه را که برخلاف آن عمل کردند را کنار گذاشتم. این‏گونه خودم، خودم را تربیت کردم، با روش انبیا. لذا ما می‎بینیم که در باب اثرگذاری، بهترین روش در تربیت روش عملی است. «وَ قِیلَ لِعیسَی بن مَریم(علیه‏السلام) مَنْ أَدَّبَکَ»؛ به حضرت عیسی گفتند که چه کسی تو را تربیت کرد؟ «قَالَ مَا أَدَّبَنِی أَحَدٌ»؛ هیچ کس مرا تربیت نکرد، «رَأَیْتُ قُبْحَ الْجَهْلِ فَجَانَبْتُهُ»؛[14] حسن و قبح که جزء مستقلّات عقلیه ما است؛ دیدم از دیدگاه الهی این مردود و حرام است، آن را کنار گذاشتم. کسی من را ادب نکرد. کسی به من نگفت که نکن و بکن. به‏طور خلاصه روش ادب الهی در اوامر و نواهی الهی خلاصه می‎شود.

اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد

[1]. این حرف ایشان است حرف من نیست.
[2]. بحارالانوار، ج68، ص382
[3]. بحارالانوار، ج16، ص231
[4]. بحارالانوار، ج74، ص268
[5] . من این آیات را خوانده‏ام و به همة این‎ها تحت عنوان چگونگی تأدیب الهی و اینکه خدا چگونه ادب می‎کند؟ یکی پس از دیگری اشاره کرده‏ام، لذا همه را تکرار نمی‎کنم. من این‎ها را تقسیم بندی کردم. یادم هم نیست که این بحث برای بیست سال پیش یا سی سال پیش است. من این‏ها را مفصّل بحث‎ها کرده‏ام.
[6] . سورة مبارکة انعام، آیة90
[7]. بحارالانوار، ج2، ص265
[8]. من در اینجا نمی‏خواهم تفسیر بگویم.
[9]. جای قول و فعل معصوم در بحث‏های طلبگی است.
[10]. بحارالانوار، ج21، ص210
[11]. چه تربیت خود، چه شخصی که انسان می‏خواهد او را تربیت کند.
[12]. این یک بحث گسترده‏ای است که من یک وقت به آن اشاره کرده‏ام.
[13]. بحارالانوار، ج1، ص204
[14]. بحارالانوار، ج14، ص326
 

پایان پیام/