به گزارش خبرگزاری شبستان، یکی از پروژه‌های مرکز اخلاق و تربیت اسلامی پروژۀ «استنباط حکم اخلاقی از «رفتار معصوم»؛ دشواری‌های نظری و ملاحظات روش‌شناختی» است که در آستانۀ نشر قرار دارد. گفت و گوی ذیل با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عالم‌زاده نوری از پژوهشگران مرکز اخلاق و تربیت اسلامی و مدیر این پروژه انجام شده است.
ضرورت طرح بحث استنباط حکم اخلاقی از «رفتار معصوم» چیست؟
شیعه علاوه بر قرآن کریم از مائده سنت پیامبر(ص) و عترت پاکش نیز برخوردار است. پیشوایان معصوم(ع) با سخن و رفتار و با قول و فعل خود دستور زندگی سعادت‌بخش و حیات‌آفرین را برای انسان تبیین کردند. سخن و رفتار معصومان از هر خطا و آلودگی ایمن است و زندگی امامان معصوم(ع) جلوه عملی کل دین در حیات انسان است.
سیره عملی و رفتار امامان معصوم(ع) یک منبع و مرجع مهم در شناخت آموزه‌های دینی است. به‌همین جهت ضروری است ضوابط حاکم بر فهم سیره و رفتار معصوم کشف و تدوین شود و بهره‌های نظری و عملی آن مضبوط و روشمند گردد؛ اما کشف قاعده همواره از دل بررسی موارد خاص صورت می‌گیرد؛ یعنی غالبا با مشاهده مصادیق متنوع، آرام آرام یک قانون کلی کشف می‌گردد. (دانش اصول فقه نیز به همین شکل و در دامان علم فقه متولد شده است) در این اثر نیز برای این که گرفتار قواعد انتزاعی و فرضی نشویم لازم بود نخست با نگاه درجه یک در مقام کشف گزاره اخلاقی از رفتار معصوم برآییم. آنگاه در مواجهه با مشکلات واقعی چاره‌جویی کنیم.
می‌توان این اثر را منطق فهم عمل معصوم دانست؛ زیرا «منطق»، روش تفکر است و این اثر روش فهم رفتار را ارائه می‌دهد. در پیدایش علم منطق، حرکت طبیعی دستگاه فکری انسان و آنچه که به صورت فطری، ناخودآگاه و ارتکازی در ذهن رخ می‌دهد مورد کاوش قرار گرفته و قواعد حاکم بر آن به صورت منسجم تدوین شده است. این تلاش علمی همواره از سوی دانشمندان، مغتنم و ارزشمند شناخته شده و از آن در بهینه‌سازی فرایند تفکر، اصلاح خطاها و افشای مغالطات استفاده شده است. در پیدایش منطق فهم عمل معصوم هم اگر بتوان حرکت طبیعی دستگاه فکری اندیشمندان اسلامی را به صورت منسجم تدوین و ارائه نمود بی‌شک در بهینه‌سازی فهم عمل معصوم، اصلاح خطاها و افشای مغالطات قدمی برداشته شده و ارزش افزوده علمی پدید آمده است.
این پروژه از چه فصولی برخوردار است؟
این کتاب از 4 فصل به شرح زیر تشکیل شده است:
فصل اول: کلیات (شامل ضرورت بحث، ماهیت بحث و مفاهیم) [حدود 13 صفحه]
فصل دوم: تأسی به رفتار معصوم (حسن، لزوم یا عدم لزوم) [حدود 14 صفحه]
فصل سوم: چالش‌های استنباط حکم اخلاقی از رفتار [حدود 75 صفحه]
فصل چهارم: قواعد فهم عمل معصوم و حل چالش‌ها [حدود 65 صفحه]
در فصل اول مباحث کلی، مفاهیم و مقدمات این کتاب ذکر شده است. در فصل دوم تأسی به رفتار معصوم مورد بحث قرار گرفته و دست کم سه گزینه در مواجهه با رفتار معصوم پیشنهاد شده است:
لزوم پیروی مطلق از رفتار معصوم و اقتدا به آن در همه موارد و جزئیات؛
احتمال اختصاص رفتار معصوم به شرایط فردی، اجتماعی و محیطی خاص و عدم لزوم تأسی بدان در سایر شرایط؛
تفکیک میان رفتارها؛ و لزوم اقتدا به برخی و عدم اقتدا به برخی دیگر به حسب موارد.
به نظر می‌رسد که لزوم اقتدا به عمل معصوم تنها به عنوان یک «اصلِ قابل استثنا» ثابت است؛ یعنی اولا قاعده اولیه، در عمل معصوم لزوم اخلاقی تأسی و پیروی است. ثانیا این اصل در مواردی به صورت استثنا نقض می‌شود و در همه مصادیق قابل اعمال نیست. شواهدی که بر لزوم یا دست کم حسن تأسی به معصومان می‌توان اقامه کرد به قرار زیر است:
عصمت، امر لفظی به تأسی، اقتدا و تبعیت، نقل اخلاق انبیا برای تأسی و تأسی اهل بیت به سیره پیامبر
در مقابل این شواهد که به لزوم و یا حسن اقتدا به پیامبران الهی و خصوصا پیامبر خدا(ص) تأکید دارد شواهد دیگری وجود دارد که به عدم لزوم تأسی یا حداقل رفع ید از اطلاق ادله پیشین دلالت دارد:
اختلاف ما و اهل بیت، اختلاف معصومین در عمل، اختلاف شرایط زمانی و مکانی (مقتضیات زمان و مکان)، اختصاصات پیامبر اکرم(ص)، اختیارات مقام زمامداری و ظرفیت روحی و روانی معصوم و ناتوانی غیر معصوم
از جمع این دو دسته دلیل درمی‌یابیم: امر به تأسی امر عامی است که عمومیت آن دست کم در مواردی تخصیص خورده است؛ یعنی به عنوان یک اصل می‌توان تبعیت از معصوم را خوب دانست، اما در موارد خاص از این عام دست برمی‌داریم. بر این اساس هر جا شک کنیم که آیا تأسی به معصوم لازم است یا نه بنا را بر اصل تأسی می‌گذاریم مگر آنکه دلیل مخصص یا مقیدی آن را از عموم ادله خارج کرده باشد.
فصل سوم: چالش‌های استنباط حکم از رفتار
بدون تردید توقع اولیه ما این است که رفتار معصوم رفتاری کاملا عقلانی و مطابق قرآن و سنت باشد، و با احکام مسلم اخلاقی یا باورهای معتبر اعتقادی تنافی نداشته باشد. نیز علاقه‌مندیم تهافتی در رفتارهای معصومان ملاحظه نکنیم. اگر رفتار معصوم در نظر ما این گونه به نظر نرسد یا اگر در شرایط کنونی قابل اجرا نباشد و امکان تأسی به او نباشد در استخراج توصیه اخلاقی از آن متوقف می‌شویم. می‌توان عوامل زیر را به عنوان چالش‌هایی که ما را در برداشت از رفتار معصوم دچار تعجب، تردید یا تجدید نظر می‌کنند معرفی کرد:
احتمال مخالفت رفتار معصوم با توصیه‌های قرآن کریم؛ و نیز با سخن معصومان؛ عمل سایر معصومین؛ عمل دیگر از خود آن معصوم؛ دستورات مسلم اخلاقی و احکام عقل عملی؛ ادله کلامی و باورهای اعتقادی؛ عرف؛ شرایط اجتماعی کنونی؛ با دانش تجربی روز؛ همچنین عدم امکان تأسی یا غیر قابل عمل بودن رفتار معصوم؛ عدم اطمینان به حجیت روایت حاکی از رفتار معصوم و تردید در صحت نقل؛ ابهام و غموض رفتار معصوم و ذو وجوه بودن دلالت آن؛ و غیر قابل باور بودن و استغراب رفتار معصوم.
فصل چهارم: قواعد فهم عمل معصوم و حل چالش‌ها
همان‌گونه که در تفسیر متون دینی باید قواعدی را به کار گرفت و نمی‌توان از پیش خود هر معنایی را برای یک سخن در نظر گرفت یا آن را تفسیر به رأی کرد، در فهم و تفسیر رفتار معصوم نیز باید قواعدی را به کار گرفت و از پیش خود نمی‌توان هر احتمالی را در باره آن روا دانست. ما باید تلاش کنیم که معنای رفتار و تفسیر آن را آن گونه که از فاعل سر زده دریابیم.
کار فهم رفتار بسی دشوارتر از فهم گفتار است؛ زیرا فعل همواره صامت و ذووجوه است.
توصیه به الگوگیری از پیامبر اکرم(ص) و ائمه هدی بدون ارشاد لازم برای فهم درست رفتار آنان، به اجرای مو به مو و تقلید خشک منتهی می‌شود و مشکلاتی پدید می‌آورد. اکنون اصول و قواعد فهم رفتار معصوم را برمی‌شماریم. البته ممکن است این قواعد با قواعد فهم سخن معصوم اشتراک یا مشابهت داشته باشد.
بررسی صدور حدیث و اطمینان به صدق آن؛ تنقیح مدلول روایت؛ توجه به برنامه کلان و هیأت ترکیبی رفتارهای معصوم؛ مشاهده رفتارهای متنوع (تفسیر عمل با عمل)؛
اسباب تفاوت رفتارهای معصومان عبارت‌است از:
الف) تفاوت شرایط محیطی و اجتماعی و مقتضیات زمانی و مکانی
ب) تفاوت مقام و منزلت
ج) تفاوت طاقت و توان
د) تفاوت سنی
ه) تعدد الگوهای رفتاری در عین تساوی ارزشی
و) تفاوت روحیات
ز) تفاوت علاقه‌هاو سلیقه‌ها
ح) تفاوت ویژگی‌های جسمی
· پنجم: مراجعه به سخنان معصومان (تفسیر عمل با کلام)
· ششم: تفسیر عمل به شخصیت (مقام عصمت)
· هفتم: توجه به احتمال اختصاصی بودن رفتار و عدم امکان تأسی
این احتمال (ویژگی معصوم در انجام یک عمل و غیرقابل تأسی بودن آن) ممکن است به یکی از عوامل زیر بازگردد:
· الف) به جهت معرفت و تحمل بالای امام
· ب) به جهت زمامداری و شأن راهبری اجتماعی
· ج) به جهت تزاحم
· د) بقیه موارد
- عدم امکان رفتار معصوم برای ما
- تفاوت مقتضیات زمانی و مکانی و شرایط محیطی اجتماعی ما با معصوم
- اختلاف طاقت و توان ما با معصوم
- اختلاف سنی ما با معصوم
- اخلاف سلایق، روحیات و طبایع ما با معصوم
- اختلاف ویژگی‌های جسمی ما با معصوم
هشتم: توجه به شرایط تاریخی انجام عمل و فضای تحقق آن
خاتمه: تعاضد منابع معرفتی
به گزارش ایسکا، عمل معصوم به عنوان یک منبع معرفت در کنار سایر معارف، نتیجه‌بخش است و فهم مدلولات رفتار معصوم تنها در تعامل با دیگر دانسته‌ها و به کارگیری سایر قرائن دانشی مورد اعتماد است. دانسته‌های دیگر ما برای فهم بهتر عمل معصوم قرینه‌سازی و زمینه‌سازی می‌کند؛ همان گونه که عمل معصوم نیز برای فهم بهتر سایر ادله قرینه‌سازی و زمینه‌سازی می‌کند.
پایان پیام/
نظر شما