مدارس علمیه «پریزاد» و «دودر»؛ قدیمی‎ترین حوزه های علمیه مشهد

خبرگزاری شبستان - خراسان رضوی: پیدایش شهر مشهد در اصل دارای ریشه مذهبی و به خاطر مدفن حضرت علی بن موسی الرضا (ع) بوده است و همین موضوع یکی از علل وسعت و آبادی این شهر به شمار می آید.

سناباد نام قدیم مشهد است که تا پیش از سال 203 هجری قمری یکی از توابع قصبه یا شهر کوچک فوقان بوده است، در این سال حضرت علی بن موسی (ع) در سناباد مدفون شد و از آن پس نام این محل کوچک، به مشهد تبدیل یافت و در مدتی نه چندان دراز، بر اثر توجه مردم اعتبار و منزلتی بسیار یافت.

البته نمی توان تردید داشت که اهمیت این شهر از روزگار سلطنت صفویان که به ترویج آیین تشیع اهتمامی شدید می ورزیدند، رو به ازدیاد نهاد ولی پیش از روی کار آمدن این سلسله و حتی نخستین قرن های پس از رحلت امام علی (ع) مردم و حتی پادشاهان سنی مذهب، به مرقد علی بن موسی الرضا(ع) توجه داشته و با رفت و آمدها و مجاورت ها و احیاناً تعمیرها و خرج هایی که می کردند بر وسعت و جمعیت و اعتبار شهر می افزودند.

به گفته برخی از مورخان سلطان محمود غزنوی علیرغم تعصب ضد شیعی اش در سال 400 هجری قمری براثر خوابی که دیده بود به توسط حاکم نیشابوربقعه مشهد را تعمیر کرد و پس از زمانی نزدیک به یک قرن و نیم درزمان پادشاهی سلطان سنجر و وزارت خواجه نظام الملک شخصی به نام شرف الدین ابو طاهر قمی که از طرف حکومت سلجوقیان عامل مرو بود بقعه را تجدید بنا نمود.

معروفترین عالم روحانی مشهد یا همان سناباد قدیم "میرزا مهدی شهید" است که در خراسان به عنوان شهید ثالث معروف می باشد، وی علاوه بر ریاست روحانی و نفوذ و اقتدار عمومی در مشهد، شهرت علمی فراوانی در همه شهرهای ایران داشته و از علمای بزرگ شیعه به شمار می آمده است. ولی در محضر اکابر علمای نجف مراتب عالی علمی را پیموده و پس از مراجعت به مشهد به وظایف روحانی و اداره حوزه علمیه و امامت نماز جمعه اشتغال یافته و عاقبت در سال 1218 هجری قمری به دست نادر میرزای افشاری شهید گشته است.

حوزه علمیه مشهد تحت الشعاع حوزه نجف قرار داشت

صرفنظر از معنای اصطلاحی حوزه علمیه که به مراکز تحصیل علوم دینی در شکل امروزی اطلاق می شود توجه به مفهوم و معنای لغوی آن که به فراگیری تعالیم قرآن و سنت اشاره دارد می تواند برای یافتن خاستگاه حوزه علمیه راهگشا باشد و با این نگاه سابقه حوزه علمیه را تا صدر اسلام و نخستین روزهای نزول وحی بر پیامبر مکرم اسلام به قبل باز می گرداند و نخستین بذر فراگیری تعالیم قرآن در عهد نبوت پاشیده شد مراجعه به متون اصیل اسلامی این حقیقت را به خوبی آشکار می‏سازد که همگام با نزول اولین آیات وحی الهی، تعلیم و تعلم در جامعه اسلامی مطرح و نسیم جان بخش علم آموزی وزیدن گرفته است.

در حقیقت قرن یازدهم را می توان مبدا اهمیت و عظمت حوزه علمیه مشهد دانست مخصوصا در نیمه دوم این قرن، حوزه مشهد از لحاظ کثرت علما و مدرسین در ردیف حوزه های مهم شیعه قرار گرفت و طلاب از شهرهای دیگر به آن روی آوردند و حتی مدرس بزرگ و معروفی همچون مولانا محمد باقر معروف به محقق سبزواری (مولف دو کتاب ذخیره و کفایه در فقه) که در اصفهان دارای مقام ریاست علمی و ملقب به شیخ الاسلام بود، در اواخر این قرن به مشهد هجرت کرد و مدرسه قدیمی (سمیعیه) را که از آن پس به نام او (باقریه) نامیده شد و تا کنون به این نام باقی است راه اندازی کرد.

در اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری قمری حوزه مشهد حوزه ای کامل بود به صورتی که طلاب علوم دینی از شهرهای دیگر به مشهد مهاجرت کردند و اغلب مدارس آباد و مسکون بود و به گفته برخی از صاحب نظران طلاب وقت حوزه علمیه مشهد بالغ بر2 هزار نفر بودند که اساتید و مدرسان بزرگ در هر رشته به تدریس آنها اشتغال داشتند و برای هر یک از درس های ادبیات و فقه و اصول و حکمت، حوزه های درسی بزرگ تشکیل می شد و خلاصه، حوزه علمیه از حال رکود بیرون آمده تکامل خود را از سر گرفته بود.

در این دوره هر چند مشهد از لحاظ فقه و اصول به پایه حوزه نجف نمی رسید و طلاب آن برای تکمیل مدارج فقهی، به نجف مهاجرت می کردند و در محضر اساتید بزرگ و معروف آن عطش علمی خود را فرو می فشانیدند و از این لحاظ ، حوزه مشهد تحت الشعاع حوزه نجف قرار داشت و پس از آن که حوزه علمیه بزرگ قم در سال 1340 هجری قمری تاسیس شد، تحت الشعاع آن حوزه نیز قرار گرفت، ولی از علوم معقول وادبیات بی شک در میان حوزه های علمی شیعه، رتبه اول را حائز بود و استادانی که این دو رشته را در مشهد تدریس می کردند در فن خود بی نظیر یا کم نظیر بودند.

رکود فعالیت حوزه علمیه مشهد در قرن های 12 و 13هجری

حوزه علمیه مشهد پس از یک قرن فعالیت پربار، در دو قرن 12 و 13 هجری رونق خود را از دست داد و دانش پژوهان پس از طی علوم مقدماتی در حوزه های علمیه اصفهان و نجف به ادامه تحصیل می پرداختند.

این دوره دو قرن چهاردهم و پانزدهم هجری قمری را نیز شامل می شود در این دوره حوزه علمیه مشهد در علوم عقلی و ادبی پیشرو تمامی حوزه های علمیه شیعه بوده است. هرچند فقه و اصول در حوزه نجف از رونق بیشتری برخوردار بوده و طلاب برای آموزش سطوح عالی و اخذ اجتهاد راهی حوزه نجف اشرف می شده اند. از دیگر مسایلی که در این دوره پیش آمد، تاسیس حوزه علمیه قم در سال 1340 هجری قمری است که باعث تحت الشعاع قرار گرفتن حوزه علمیه مشهد شد.

یکی ازعلل معروفیت حوزه علمیه مشهد تدریس رشته ادبیات در کنار سایر علوم فقهی برای طلاب توسط مرحوم شیخ عبدالجواد ادیب نیشابوری در مدرسه علمیه نواب مشهد بود و هم اکنون نیز بسیاری از فضلای معروف ایران، از شاگردان او به شمار آمده و بدین موضوع افتخار می کنند.

مدارس علمیه مشهد کانون مبارزه با رژیم پهلوی

طلاب و حوزه های علمیه نقش بسزایی در مقابله با رژیم پهلوی داشتند در حالی که قیام طلاب مدارس علمیه مشهد در سال 1354 شمسی و درگیری آنان با ماموران و عمال ساواک اوج این مبارزه قهرمانانه است که به دنبال آن گروهی از طلاب انقلابی دستگیر شدند و تحت سخت ترین شکنجه های روحی و جسمی قرار گرفتند.

مبارزه روحانیون به موجب تاثیری که در میان اقشار مختلف مردم و به ویژه نسل جوان داشتند سبب شد که رژیم ستم شاهی در یک عکس العمل نااندیشیده، مدارس علمیه را که به کانون های مبارزه ضد رژیم تبدیل شده بود، به بهانه طرح توسعه اطراف فلکه حرم مطهر ویران و طلاب را آواره سازد تا به این وسیله چند صباحی پایه های حکومت خود را استوار کند ولی رژیم با تخریب مدارس، سرکوب و تعقیب، شکنجه و زندان و تبعید طلاب نتوانست این خشم مقدس را خاموش سازد و بر حوزه علمیه تسلط یابد.

طلاب مبارز همچنان به مبارزه خود بر اساس خط رهبری و ولایت فقیه و پیروی از امام خمینی (ره) تاکید ورزیدند تا سرانجام اسلام بر کفر پیروز گردید و نظام جمهوری اسلامی استقرار یافت.

مدارس علمیه "پریزاد" و "دودر" نخستین مدارس علمیه مشهد

در همین رابطه حجت الاسلام اکبر فرجام، مدیر حوزه علمیه خراسان به خبرنگار شبستان در مشهد گفت: نخستین مدارس علمیه مشهد با عناوین "پریزاد" ، "دودر"، "بالاسر"، "باقریه"، "امیر سیدی" و "عباسقلی خان" ساخته شد.

وی افزود: مدارس مذکور به ترتیب در سال های 820 هجری قمری، 843 هجری قمری، 1091شمسی،  1083 شمسی و 1078 شمسی ساخته شده نخستین طلاب حوزه علمیه خراسان در این مدارس مشغول به فراگیری علوم دینی و فقه بوده اند.

وی با بیان اینکه مدرسه علمیه پریزاد در ضلع غربی بیوت بالاسر حرم مطهّر امام رضا(ع)، جنب مسجد گوهرشاد و روبروی مدرسه "دو در" واقع شده و توسط پریزاد خانم ندیمه گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ تیمور وقف شده است، گفت: مدرسه پریزاد از نوع مدارس چهار ایوانی عهد تیموریان، و دارای ۲۲ حجره در 2 طبقه برای سکونت طلاب است.

حجت الاسلام فرجام ادامه داد: سطح دیوارها و لچکی ایوان‌ها و غرفه‌ها با کاشی معرّق و گچبری‌های نفیس تزیین شده است و کتیبه‌هایی به خط ثلث و کوفی، دربردارنده احادیث معصومین (ع) از دیگر تزیینات آن است که اگرچه در سطح وسیعی بازسازی شده‌اند، اما از طرح و نمای نخستین بنا حکایت دارند. وی همچنین زمان مرمت و بازسازی این مدرسه قدیمی را در سال 1363 هجری شمسی توسط آستان قدس رضوی عنوان کرد.

وی از دیگر مدارس قدیمی مشهد را مدرسه عباسقلی‌خان معرفی کرد و افزود: این مدرسه موقوفه مرحوم عباسقلی‌خان شاملو است و زیربنای آن 9 هزار متر مربع و در 2 طبقه و 128 حجره ساخته شده است، بخشی از این حجره‌ها مسکونی و بخشی برای مدرس(کلاس)، کتابخانه، اطاق اساتید و مراکز فرهنگی مثل اطاق رایانه و بسیج تعبیه شده است.

مدیر حوزه علمیه خراسان اظهار داشت: این مدرسه نزدیک‌ترین مدرسه مشهد به حرم مطهر حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) است و قبل از انقلاب اسلامی به خاطر عدم برنامه‌ریزی مناسب تبدیل به خوابگاه برای طلاب غیر ایرانی و افراد غیر طلبه گردیده بود، اما پس از انقلاب اسلامی این مدرسه تحت نظر شورای مدیریت حوزه علمیه خراسان قرار گرفت و فعالیت‌های آن برنامه‌ریزی و سامان‌دهی شد.

وی درباره مشکلات ساختاری این بنای تاریخی، عنوان کرد: با وجود حضور سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، این مدرسه از نظر ساختمانی مشکلات فراوانی دارد؛ این مدرسه حدود 2 متر از سطح زمین پایین‌تر است که حجره‌های طبقه همکف دارای رطوبت بسیار است و طلاب در این حجره‌ها به سختی مشغول به تحصیل هستند.

حجت الاسلام فرجام با بیان نحوه مدیریت این مدرسه، تصریح کرد: تولیت مدرسه زیر نظر نوادگان نسل هفتم مرحوم عباسقلی‌خان شاملو است و این مدرسه از نظر علمی و آموزشی تحت نظر مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان اداره می‌شود، از حدود چهار سال پیش این مدرسه به طلابی که با مدارک دانشگاهی پذیرفته شده بودند اختصاص پیدا کرد که اکنون در حدود 160 نفر هستند و 130 نفر به صورت روزانه و 30 نفر به صورت شبانه‌روزی در سطح یک حوزه علمیه ادامه تحصیل می‌دهند، بیشتر طلاب نیز دارای مدارک تحصیلی فوق لیسانس، لیسانس و فوق دیپلم از رشته‌های ریاضی، علوم تجربی و علوم انسانی هستند.

عضو شورای برنامه ریزی حوزه علمیه خراسان گفت: با توجه به شرایط ویژه این طلاب برنامه‌های علمی، فرهنگی و جانبی در این مدرسه طراحی و اجرا می‌شود، از جمله این برنامه‌ها برگزاری کارگاه‌های جنگ نرم، همایش‌های به سوی اجتهاد، کلاس‌های نهج‌البلاغه، مهدویت، حفظ و تجوید قرآن کریم و برنامه‌های جانبی از قبیل اردوهای فرهنگی‌زیارتی و راهیان نور است.

وی اظهار داشت: واقف، مرحوم عباسقلی‌خان شاملو برای این مدرسه موقوفه‌های بسیاری قرار داده است که بخشی از آنها احیاء شده و هزینه‌های مدرسه از همین محل تأمین می‌ شود، اما بخش بزرگی از موقوفه‌های این مدرسه چه در داخل ایران و چه در افغانستان و هرات در اثر تسامح گذشتگان احیاء نشده و از بین رفته است و در صورت احیاء آن، اراضی مدرسه نیز گسترده‌تر خواهد شد.

لازم به توضیح است، مدرسه پریزاد تقریباً همزمان با مسجد گوهرشاد در عهد تیموریان (قرن نهم) با معماری زیبایی ساخته شده و بانی آن ندیمه گوهرشاد خاتون، بانو پریزاد است. این بنا در سال 1091 هجری قمری در عصر صفویه توسط نجف قلی خان بیگلربیگی قندهاری تعمیر و مرمت شد که جریان این مرمت در کتیبه‌ای معرق مکتوب است. تزیینات مدرسه، شامل نقوش اسلیمی و کاشی کاری سر در غرفه‌های طبقه زیرین و آجرکاری سردر آن‌هاست. از این مکان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم مورد بازسازی قرار گرفت،‌ اکنون به عنوان بخش پاسخ گویی به سؤالات شرعی و اطلاع‌رسانی حرم رضوی استفاده می‌شود. مدرسه پریزاد در جنوب غربی حرم مطهر و در شمال غربی مسجد گوهرشاد قرار دارد و به رواق دارالولایه متصل است.

پایان پیام/