خبرگزاری شبستان: مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین در دوره ناصرالدین شاه و به وسیله شخصی به نام شیخ عبدالحسین تهرانی، مشهور به شیخ العراقین و از ثلث اموال امیرکبیر در بازار تهران ساخته شد. ساخت این مجموعه، 15 سال به طول انجامید و در 1270 ش ساخت این دو مکان به پایان رسید و نام سازنده آن روی آن دو مکان گذاشته شد. حال، این سؤال پیش می‌آید که چرا این مدرسه و مسجد به نام امیرکبیر نام‌گذاری نشد؟
سیدمحمد بهبهانی از ملازمان شیخ عبدالحسین از قول وی حکایت می‌کرد که میرزا آقاخان نوری صدراعظم که بعد از امیر بدین منصب رسیده بود، اصرار زیادی داشت که شیخ عبدالحسین تهرانی این مسجد و مدرسه را به نام او کند یا لااقل نام امیر را بر آنها نگذارد. او هم برای رضای خاطر صدراعظم آنها را به اسم خود خواند. سپس میرزا آقاخان نوری اصرار کرد مدرسه‌ای که در کربلای معلا جنب در سلطانی از ثلث اموال میرزا تقی خان ساخته بود به نام او کند، لذا برای اینکه از شر او خلاص بشود نام آن را صدر نامید. مسجد آذربایجانی‌ها در ایام محرم در آنجا عزاداری و روضه‌خوانی برپا می‌کنند، به آنجا مسجد ترک‌ها نیز گفته می‌شود.
جلوه‌های معماری
این مسجد که در میان مساجد تهران قدمت دارد در تاریخ 11 بهمن 1334 با شماره 413 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، مسجد و مدرسه، در ضلع جنوبی بازارچه و جلوی خان سیدولی در محل قدیمی باغ و خرابه‌های پاچنار ساخته شده است. بر بالای سردر ورودی مسجد کتیبه قرآنی شامل آیه مبارکه انما یعمر مساجدالله به خط ثلث غیر استادانه به خشت کاشی لاجوردی نگاشته شده است و در انتهای کتیبه مزبور این عبارت دیده می‌شود:
... رقم حسین قولری آقاسی و ثلث مرحوم میرزا تقی خانی امیرنظام و به سعی مرحوم آشیخ عبدالحسین اتمام پذیرفت، سنه 1270.
این مسجد مشتمل بر مقصوره، گنبد، دو مناره کوچک در ضلع جنوبی، طاق‌نماهای متناسب کوچک در جوانب دیگر و شبستانی در ضلع شرقی است. از کاشی‌کاری‌های عالی دوره ناصرالدین شاه بهره بسیار دارد و از آثار برجسته عصر قاجار در تهران به شمار می‌رود، دارای دو شبستان است، یکی شبستان گرم‌خانه و دیگری شبستان پشت قبله. این شبستان‌ها به ویژه شبستان گرم‌خانه که در ضلع شرقی قرار دارد، مزین به مصقلی‌های کاشی، آجر و از طرح‌های ممتاز هنرمندان دوران قاجار است.
حاشیه زیلوهای شبستان زمستانی حاوی تاریخ 1278 ق و کتیبه شبستان بزرگ جنوبی و محراب آن دارای تاریخ 1285 ق است. ناگفته نماند در جنوب مسجد شاهزاده علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه، پسر فتحعلی شاه (در 1298 ق) منزل داشت. منزل شاهزاده اعتضادالسلطنه دری به شبستان مسجد شیخ عبدالحسین داشت و بعد نیز به شاهزاده عبدالصمد میرزا عزالدوله، برادر ناصرالدین شاه تعلق گرفت. در سال‌های اخیر آنجا خراب شد و تیمچه‌های سه‌گانه رحیمیه به جای آن ساخته شد که مرکز فروش فرش است.
در غرب مسجد، مدرسه شیخ عبدالحسین واقع است که منبت‌‌کاری آن از آثار ممتاز دوره قاجار به شمار می‌رود و روبروی در اصلی و در مدخل جنوبی سیدولی قرار دارد، مطابق کتیبه‌هایی که با خط نستعلیق و به صورت برجسته نوشته شده، این در به سال 1279 ق به فرمایش آقایوسف و به وسیله استاد نوروز تهرانی ساخته شده است.گشاده این در عالی بر این عالی مکان باشد.
صحن این مدرسه به شیوه چهار ایوانی است. اتاق‌ها و غرفه‌های محل سکونت طلبه‌ها را در اطراف صحن ترتیب داده‌اند. کاشی‌کاری‌های خشتی هفت رنگ خوش‌طرح و زیبای سردر مدرسه از آثار هنری شایان توجه این مدرسه است. این مسجد و حوالی آن بر اساس آماری که در دوره ناصری از تهران گرفته شده به شخصی به نام نایب رجبعلی سپرده شده بود.
اداره مسجد و مدرسه
از متولیان این مسجد و مدرسه، مرحوم احتشام‌الشریعه و از متولیان مدرسه، مرحوم شیخ عباسعلی اسلامی و مرحوم محسنی بودند. هم‌اکنون سیدباقر خسروشاهی متولی امور مدرسه است. در دهه‌های پیشین افرادی همچون اسکویی، اتفاق‌ها (حاج فرج آقا، حاج عبدالکریم و حاج کریم)، حاج آقا بزرگ ناظم تبریزی، حاج عباسعلی بازرگان، حاج محمد آقا سرابچی، حاج حسین شایسته، رفیع‌زاده، حاج علی قناد، حاج محمدحسن خاله اوغلی، حاج سیداحمد زعفران‌چی و فتوت‌ها، امور مسجد را اداره می‌کردند. در حال حاضر مسجد تحت نظر اداره اوقاف و به وسیله عده‌ای از هیئت امنای آن اداره می‌شود، البته در دوران قاجار و اوایل دوران رضاخان اداره مسجد و مدرسه یکی بود اما در اواخر دوره رضاخان از هم جدا شد و فعالیت‌شان مستقل است.
این مسجد دو وقف‌نامه به تاریخ‌های 1276 ق و 1325 ق دارد. وقف‌نامه مورخ 1276 ق اشاره دارد به اینکه 13 باب دکان واقع در راسته بازار جدید دارالخلافه تهران را، امیرنظام در زمان خود بنا کرده و گفته بود تا در سهم والده‌اش مقرر شود. امیر وصیت کرد که درآمدهای دکان‌های مادرش نیز به صورت مصالحه‌نامه به شیخ عبدالحسین تهرانی انتقال یابد. شیخ عبدالحسین نیز آنها را به همه شیعیان وقف کرد تا ثواب آن به روح مادر امیرنظام برسد.
واعظان، مدرسان و امامان جماعت
از جمله واعظان این مسجد می‌توان به سیدجمال واعظ اصفهانی اشاره کرد که معمولا در ماه‌های صفر و محرم وعظ می‌کرد. از آنجا که منزل سیدجمال واعظ نزدیک مسجد بود لذا این مسجد در واقع مرکز عملیات سید و محل اصلی نطق و موعظه او شده بود. از دیگر واعظان این مسجد سیدعلی یزدی بود. برخلاف سیدجمال واعظ، وی با مشروطیت و مشروطه‌طلبی میانه خوبی نداشت و در سخنرانی‌هایش از آن بد می‌گفت. میرزا اسدالله تبریزی نیز در این مسجد سخنرانی و برنامه داشت. از روضه‌خوان‌های معروف مسجد حاج شیخ لطف الله، معروف به دسته بنفشه بود. سیدمحمد شیرازی، معروف به سلطان الواعظین و حاج سلطان از واعظان قدیمی و معروف تهران در این مسجد به وعظ می‌پرداختند. وی در 15 تیر 1328 در این مسجد علیه رضاخان سخنرانی کرد و به همین دلیل از سوی مأموران شهربانی تعقیب و دستگیر شد.
از واعظان دهه‌های اخیر این مسجد می‌توان از حجج‌الاسلام شیخ حسینعلی راشد، شیخ عباسعلی اسلامی، محمدتقی فلسفی که سخنرانی‌هایش در ایام ماه رمضان و ایام محرم بخصوص محرم سال 1342 ش، رژیم پهلوی را تحت تأثیر قرار داد و آیات عظام سیدعلی خامنه‌ای، نوری همدانی و شهید مطهری یاد کرد.
از مدرسان پیشین این مسجد مرحوم حاج میرزا مهدی انگجی و مرحوم شهرستانی بودند. همچنین اسدالله بادامچیان از اعضای هیئت مؤتلفه اسلامی در دوران نهضت امام از مدرسان ادبیات عرب این مدرسه بود.
از امامان جماعت این مسجد می‌توان از حاج شیخ ابراهیم امامزاده، زیدی، حاج شیخ محمدحسین خراسانی معروف به تربت، پسرش مرحوم آیت‌الله حاج شیخ ابوالفضل خراسانی و در حال حاضر فرزند وی حجت‌الاسلام حاج شیخ محسن خراسانی نام برد.
مهم‌ترین بزرگداشتی که در این مسجد برگزار شد مراسم ختم ستارخان، سردار ملی است. از دیگر بزرگداشت‌های برگزار شده در این مسجد، گرامیداشت مردم مسلمان لبنان به مناسبت حمله وحشیانه اسراییل به جنوب این کشور بود که با بزرگداشت شهدای قم و تبریز در روز پنج‌شنبه 10/1/1357 همزمان بود. درباره این مجلس در فصل مربوط به فعالیت مسجد آذربایجانی‌ها در دوران نهضت امام خمینی (ره) به تفصیل سخن خواهیم گفت.
بنابراین، همان‌گونه که در ابتدای این فصل هم گفتیم علت معروفیت مسجد شیخ عبدالحسین به مسجد آذربایجانی‌ها یا ترک‌ها به لحاظ عزاداری‌های آذربایجانی‌های مقیم مرکز و دسته‌های بزرگی که از پیش در ایام محرم در بازار راه می‌انداختند، بوده است. این دسته‌های عزادار از اول تا 7 محرم، از صبح زود تا 7 بعدازظهر به عزاداری می‌پردازند و از 7 تا 12 محرم عزاداری آنان تا 9 شب ادامه می‌یابد.
پایان پیام/
نظر شما