خبرگزاری شبستان: هر جامعه‌ای برای تلطیف روان انسانها و جلوگیری از معاصی، نیازمند معنویت است. وجود مکانهای مقدسی نظیر مسجد، لازمه تقویت چنین معنویتی در جامعه است.
مساجد در جوامع مسلمان پیشرو از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده‌اند. این مکانهای مقدس با این هدف بنا شده‌اند که مسلمانان روزانه در آنها گردهم آیند، خداوند را تقدیس کنند و در کنار آن به تبادل آرا و افکار بپردازند. اگر مسلمانان بتوانند بنا به مقتضیات روز، تعریف‌های مناسبی از کارکردهای مسجد ارائه دهند، جایگاه مساجد همواره در درجات بالایی باقی می‌ماند.
هدایت و تربیت صحیح جوانان و به کارگیری نیروها و استعدادهای آنان در پیشرفت آینده‌ی کشور بسیار مؤثر است. با توجه به تلاش‌های دشمن برای فاصله گرفتن جوانان از هویت فرهنگی و مذهبی، بررسی راه‌های گسترش و موانع دین داری و دین باوری در بین جوانان اهمیت ویژه‌ای دارد. مسجد به عنوان پایگاهی دینی است که حضور جوانان در آن، بنیاد دینی جامعه را تقویت می‌کند.
جوان، در لغت به معنای «برنا، تازه، نو و چیزی است که از عمر آن چندان نگذشته باشد»(دهخدا، 1382) آمده است. فراهم آوردن زمینه حضور شاداب جوانان در مساجد می‌تواند تأثیری بسزا در بهبود روند برنامه‌های مساجد ایجاد نماید، چرا که جوان احساس می‌کند در وجود او، نیروهای متراکمی وجود دارد و توانایی‌های جسمی، فکری، عقلی و ... وی می‌تواند راهگشا باشد. در مقابل اگر او احساس کند که نمی‌تواند از این همه توانایی بهره‌برداری کند، احساس بیهودگی بر او غلبه می کند.
بر این اساس اسلام سفارش مىکند، فرزندان را از کودکى به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرائض در بزرگسالى بر آنان دشوار نگردد(حر عاملی، 1409ق، ج 7، ص 167).
مقام معظم رهبرى، خطاب به جوانان می فرماید: «جوان‌ها سعى کنند به دانسته‌هاى کنونى خود از اسلام اکتفا نکنند، هرچه بیشتر در صدد فهمیدن و دانستن و شناختن اسلام باشند. باید با قرآن بیش تر مأنوس شد. باید مجالس ومحافل اسلامى را بیش تر گرم کرد. سنت بسیار با برکت اجتماع در مساجد را باید همچنان نگاه داشت. جوان‌ها مسجد را کلاس درس و صحنه رزم بدانند و به مساجد رو کنند(ره توشه راهیان نور، 1376).
جایگاه، اهمیت و نقش مساجد
مسجد پویا برای یک جامعه مسلمان بازوی کارآمدی به شمار می رود. چون قادر است مسائل دینی را متناسب با شرایط و احوال زمان متحول کند و در این صورت دین برای هر سؤالی در هر زمانی پاسخی خواهد داشت.
از همان روزهاى آغاز نهضت اسلامى بسیارى از امور با مساجد مرتبط بودند؛ امور داورى، قضاوت، حل و فصل دعاوى، مسائل مهم و اساسى اجتماعى، مشورت و طرح جنگ، پذیرش وفود، اعزام نماینده به نقاط دیگر، اجتماعات عمومى، پرستارى بیماران و مجروحان، و اعلام وظایف حکومتى در مسجد صورت مى‌گرفت. به هر کجا که اسلام گام مى‌نهاد، چه مسلمانان آن را فتح مى‌کردند یا مى‌ساختند، به زودى و بى‌درنگ مسجدى ساخته مى شد(ابن جبیر، 1382).
این میراث عظیم که یادگار عصر نبوی است در طول سالها دچار فراز و فرودهای فراوانی شده است و حال در دوره استقرار حکومت اسلامی انتظار می رود که حداقل الگوهای آموزشی و تربیتی که در طول پر افتخار فرهنگ و تمدن اسلامی بوجود آمده، احیاء شود و نواقص و معضلات مرتبط نیز حل گردد تا مساجد جایگاه مطلوب خود را بدست آورند.
مسلمانان صدراسلام همواره می کوشیدند هر ابهامی را از دین بزدایند. آنها حتی به شکلی عقلانی با یکدیگر و پیروان سایر ادیان به بحث و جدل می‌پرداختند و از این نظر مسجد از موقعیتی ویژه برخوردار بود. بنا به گفته مورخان، پیامبر شخصاً در مسجد مدینه به تعلیم دین می پرداخت و به پرسشهای پرسشگران پاسخ می گفت. گفته می شود دانش تفسیر و نیز مدارس علوم دینی نیز از دل مساجد برآمدند. در چند قرن اول ظهور اسلام هم مساجد همچنان عرصه تبادل جدیدترین اطلاعات بودند. بعدها نیز هر زمان که جریان اندیشه های نوگرایانه و اصلاح طلبانه در جوامع مسلمان به راه افتاد در کنار بعد معنوی مساجد از کارکرد و جذابیتی فوق‌العاده برخوردار شده‌اند. چنانکه گفته می شود؛ سیدجمال الدین اسدآبادی اندیشه‌های تجدید نظرطلبانه‌اش را از طریق مساجد نشر می داد. بسیاری عقیده دارند در شرایط کنونی نیز در صورتی که بستر مناسب فراهم شود به خاطر عطش جامعه به سرعت در حال تحول ایران نسبت به مسائل معنوی و سؤالات فراوان بی پاسخ مانده، مساجد ما قادر خواهند بود به ابهامات بسیاری پایان دهند و مقدار قابل توجهی از معضلات و سردرگمی‌ها را حل کنند.
مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم می کند. در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری از مکتب‌های تربیتی دیگر، «انزوا طلبی» و «جمع گریزی» بیماری روحی شناخته می شود، در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند. افزون بر آنچه گذشت، «مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است و به طور طبیعی، با حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی در فرد ایجاد می شود» (ضرابی، 1379).
مسجد به عنوان سخنگاهی که ابلاغ پیام دینی را به عهده دارد مثل هر سخنگاه دیگری بایستی با به کارگیری شیوه‌های کارآمد زبان، تبلیغ خودش را به زبان عصری نزدیک کند تا از تأثیرگذاری لازم برخوردار شود. یکی از اشکالات اصلی سخنگاههای دینی محصور شدن به کارکردها و شاخص‌های سنتی است اما در عین حال این شیوه‌های اثرگذار نباید در تقابل با فلسفه وجودی مسجد قرارگیرد.
نقش روحانیون و مبلغین مساجد در تربیت جوانان
اشخاص و متولیان متفاوتی در مساجد نقش ایفا می‌کنند. از جمله این افراد می‌توان به هیات امنا، خادم، مسئولین اجرایی و فرهنگی و ... اشاره کرد، اما به قطع و یقین می توان گفت اصلی‌ترین نقش را امام جماعت ایفا می کند. در بسیاری از مساجد مشاهده شده که فضای مطلوب و امکانات مادی زیادی موجود است ولی آثار تربیتی آنها چندان مطلوب نبوده است و در حالت مقابل، مساجدی با فضا و امکاناتی محدود، توانسته اند به ثمرات عظیم تربیتی برسند، لذا در این بین نقش اصلی را امام جماعت به عنوان مرکز ثقل ایفا می کند.
خصوصیات اخلاقی امام جماعت، سخنرانی‌های ضعیف و دعوت نکردن از سخنران‌های ماهر، نبود ارتباط با مراکز روحانیت، مرکز رسیدگی به امور مساجد و سایر مسجدهای اطراف، استفاده نکردن از تجربیات دیگران، بی‌توجهی به برنامه‌ریزی و سازماندهی امور مساجد، فقدان مدیریت کارآمد در مساجد، نبود نقد و نظارت بر عملکرد ائمه جماعات، منحصر بودن در تبلیغ سنتی و استفاده نکردن از ابزار روز، پاسخگو نبودن به گرایش‌های گوناگون و تامین نبودن ائمه‌ی جماعات، از مهمترین چالش‌های مهم در این عرصه است.
حضرت على(ع) در زمینه آموزشی پیشوایان مردم مىفرماید: کسى که خود را پیشواى مردم قرار مىدهد، پیش از آن که به آموزش دیگران بپردازد، باید خود را آموزش دهد و نیز باید قبل از آنکه با زبانش مردم را تربیت کند با رفتارش به آنان درس بیاموزد.(کلینی، 1382، ج 1، ص 44).
دین خردگرا و حکمت مدار اسلام در کنار مسایل معنوى بر مسایل مادى و اقتصادى نیز تأکید مىکند و فقر را مایه کفر معرفى مىکند چنان که از پیامبر(ص) نقل است که فرمود: «کَادَ الفَقرُ أَنْ یَکُونَ کُفراً»(همان منبع، ج2، ص 310). بنابراین، رهبران دینى و الگوهاى جامعه باید خود را با مشکلات جوانان درگیر کنند و در حد امکان در حل آن بکوشند تا از این طریق پیوند عاطفى برقرار گردد. مردم دل به کسى مىدهند و خانه دل را حریم کسانى مىسازند که با درد و رنج آنان آشنا و با غم‌هایشان محرم و در راه خدمت به آنان کوشا باشند.
با توجه به اینکه مسجد دارای کارکرد و ظرفیت تربیتی است، روحانی متولی مسجد یعنی امام جماعت نیز بایستی برای خود شأن تربیتی و تعلیمی قایل باشد و به اقامه نماز جماعت به عنوان یک شغل آن هم در حاشیه مشاغل دیگر نگاه نکند. متأسفانه پاره‌ای از رویکردهای روشنفکرمآبانه خصوصاً در دهه اخیر زمینه‌هایی را فراهم آورده که مسجد و به تبع آن روحانی متصدی مسجد از شأن تربیتی فاصله گرفته و به‌یک مسأله فرعی و عبادی صرف گرایش پیدا کند. تجربه نشان داده که رواج فضایل اخلاقی و تعمق باورهای دینی در میان اهالی یک شهر یا محله تا حد زیادی مرهون یک مسجد فعال و روحانی وظیفه شناس و خوش فکر است. در ادامه، جهت دستیابی به هدف مقاله، مباحث در دو بخش تهدیدها و فرصت‌های موجود در حضور و همکاری جوانان در مساجد، پیگیری می‌شود.
الف) تهدیدها؛ موانع موجود در جذب جوانان بر مساجد
جوانان، روحیات و خواسته‌هایی دارند که مسجد می‌تواند با برنامه‌های گوناگون و پر شور و هیجان انگیز جوانان را به سوی فطرت پاکشان بکشد. مثلاً برخی جوانان در مراسم دینی شور و هیجان بیشتری دارند مثل مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی.
وضعیت نوین فرهنگی و شکل گیری نظام جدید ارزشی جامعه، دین داری را در مراحل ویژه‌ای قرار داده و بینش افکار عمومی را نسبت به کیفیت عمل به دستورهای دینی دگرگون کرده است. در این فضا، مسجد به عنوان برترین پایگاه دینی که در گسترش فضایل و تربیت دینی افراد جامعه مؤثر است، با چالش هایی روبرو است که از شکوفایی آن جلوگیری می کنند.
دین‌گریزی فقط به سبب تهاجم فرهنگی یا هوا و هوس جوانان نیست؛ بلکه علل گوناگونی دارد و باید به صورت واقع بینانه به آن نگاه کرد. عوامل دین‌گریزی جوانان متنوع است. برخی از این عوامل عبارتند از: بیان نامعقول از برخی مفاهیم دینی، اختلاف‌های سیاسی و مدیریتی، بحران هویت معنوی، برخوردهای نامناسب افراد اهل مسجد، توجه نکردن به نیازهای اساسی نسل جوان همچون ازدواج، کار و مسکن و ... . برای برطرف شدن این عوامل باید گروهها و سازمانهای گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، طرحی اصولی و همه سویه را برنامه ریزی کنند تا مهمترین قشر اثر گذار جامعه در آینده از دین گریزان نشوند.
در این بخش سعی بر آن است تا برخی از آسیب‌ها و موانع بالندگی و استقبال عمومی جوانان از مسجد مورد بررسی قرار گیرد.
1- بحران هویت معنوی
بحران هویت از سالهای نوجوانی آغاز می‌شود و بخشی از سالهای آغازین جوانی را نیز در بر می گیرد. بحران هویت، واژه‌ای است که برای توصیف ناتوانی نوجوان در پذیرش نقشی که جامعه از او انتظار دارد به کار می رود و سبب مشغولیت بی‌هدف هیجانهای جانشین و ایجاد شخصیت منفعل در جوان می شود.
با توجه به آنچه هویت دینی در اختیار نسل جوان قرار می دهد اختلال و آشفتگی در آن سبب ضعف دینداری در میان جوانان می گردد؛ زیرا تعهد و مسؤولیت پذیری فرد را در قبال گزاره‌های دینی کاهش می دهد و این گونه ضمانت اجرایی احکام دینی کاهش می یابد. تخریب نظام ارزشی دینی سبب می شود بسیاری از افراد که دچار بحران هویت دینی هستند، در پی هویت منفی باشند و هویتی بر خلاف آنچه اولیای دین در نظر گرفته اند، برگزینند. مسؤولیت گریزی، دلزدگی و بی‌تفاوتی هرکدام از آثار نبودن هویت هستند. بنابراین بحران هویت دینی سبب تضعیف باورهای دینی، اختلال نظام ارزشی مذهبی و بی‌توجهی به احکام دینی می شوند. مسجد که از مهمترین مفاهیم و موضوعات دینی است که بحران دینی جوانان، سبب پایین آمدن اعتقاد به آن و ضعف گرایش به حضور در جمع نمازگزاران می شود.
گروه تحقیق:
عسگر آرمون،کارشناس ارشد علوم تربیتی(مدیریت آموزشی) و پژوهشگر
علیرضا کامران، کارشناس ارشد آموزش بهداشت
عبدالله اسدی،عضو هیئت عملی گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی اردبیل
پایان پیام/
نظر شما