منابر مساجد؛ مهم ترین و نافذترین رسانه در نشر اخلاق اسلامی

خبرگزاری شبستان: آنچه که مقام معظم رهبری در سفر به استان خراسان در سال 91 تحت عنوان اصلاح سبک و شیوه زندگی خطاب به همه مسلمین و همه کسانی که چشم امید به زندگی آرام و بی دغدغه و سعادتمندانه دوخته اند خطاب فرمودند برآیند مسائل و مشکلات فراوان فردی و اجتماعی است که بویژه بعد از دوران دفاع مقدس در نتیجه گرایش به مظاهر پوشالی دنیا و بروز انحرافات اعتقادی در روشن نماها که بواسطه جنگ نرم بیگانگان توسط عوامل فریب خورده داخلی بین اقشار مختلف مردم بویژه کودکان، نوجوانان و جوانان این مرز و بوم ترویج یافته و موجب کمرنگ شدن حضور جوانان در این سنگرهای الهی شد. در همین راستا با حجت الاسلام عسکری اسلامپور کریمی، محقق و پژوهشگر در حوزه مسجد به گفتگو نشستیم و نقش مسجد در سلامت اخلاقی و ترویج گذشت و مدارا با افراد جامعه را از وی جویا شدیم.

- حاج آقای عسکری اسلامپور یکی از مولفه های سبک زندگی اسلامی اخلاق مداری و رواج مدارا و گذشت است. در قرآن کریم و در زندگی ائمه اطهار(ع) نیز تأکید بسیاری بر این موضوع شده است ضمن اشاره به این موضوع به توصیه های ائمه اطهار در این باره اشاره کنید؟

شریعت مقدس اسلام آیینی است سراسر مهر و وفا، صلح و صفا، فروتنی و مدارا، تحمّل مخالف و گفتگو با دیگران برپایه منطق است و این یعنی آنکه شالوده اندیشه ای قرآن بر اساس مدارا و نرمخویی و دوری از هرگونه توسل به زور و خشونت پی ریزی شده است و با ژرف نگری در یکایک آیات قرآنی این خصوصیت عقلایی بر اهل منطق و گفتگو پر تو افشانی می کند. قرآن کریم مؤمنان را به صلح و صمیمیت و نرمخویی(مدارا) دعوت نموده و صد البته رسیدن به آرمان والا در پرتو ایمان به خداوند حکیم امکان پذیر است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید همگی در صلح و آشتی در آیید! و از گام های شیطان، پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست»(بقره/208).

سلم و سلام در لغت علاوه بر تسلیم به معنی صلح و آرامش نیز است و این آیه همه افراد با ایمان را به صلح و آرامش دعوت می کند و از آنجا که روی سخن به مومنان است، مفهوم آیه چنین می شود که صلح و آرامش تنها در پرتو ایمان امکان پذیر است و بدون ایمان یعنی تنها به اتکای قوانین مادی هرگز جنگ و اضطراب از دنیا برچیده نخواهد شد و اسلام صلح را در صورتی ممکن دانسته که نیروی معنوی ایمان جامعه را به سوی مدارا سوق دهد؛ ازاینرو خداوند بندگان برجسته را با صمیمی بودن و مدار و نرمخویی و چشم پوشی از رفتار دیگران توصیف نموده اند: «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَماً؛ بندگان خداوند رحمان کسانی اند که با آرامش و بدون غرور بر زمین راه می روند و هنگامی که افراد ناآگاه آنها را مخاطب سازند (به مدارا) به آنها سلام می گویند»(فرقان/63).

با مطالعه در سیره نورانی پیامبر اسلام(ص) روشن می شود که پیروزی آن حضرت هرچند با تأیید و امداد الهی بود، ولی خوشرفتاری و جاذبه های اخلاقی آن حضرت به راستی از مهمترین عوامل در گسترش معارف والای اسلام بود، به یقین صفات عالی انسانی در او جمع بود و با مردم چنان به مدارا رفتار می نمود که دشمنان را تحت تأثیر و دوستان را شیفته خود می ساخت. به طوری که از خداوند لقب پر افتخار خوش اخلاقی و با مدارا بودن را نصیب خود کرد: «وَ إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و همانا تو اخلاق بر جسته ای داری»(قلم/4).

اخلاق پیامبر اسلام(ص) چه با مسلمانان و چه با کفّار، چه در حال صلح و چه در میدان جنگ وجهاد در واقع عینیت بخشیدن به اصل مهم مدارا بود و این مأموریت الهی را به خوبی به پایان رساند، اینجا بود که به خلق عظیم رسید و خداوند نیز با آرامش دادن به حضرت، وی را در این امر یاری نمود و پیامبر را به شکیبایی در مقابل گفته های دیگران و مدارا نمودن دستور داد و حتّی قهر را هم با محبت و مهربانی قرین ساخت و زیبایی را در دوری گزیدن از افرادی که با مدارا به راه نمی آیند جلوه گر ساخت: «وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا»(مزمّل/10).

- مدارا به چه معناست و در چه شرایطی باید مدارا کرد؟

مدارا، به معنای نرمی و ملاطفت کردن، به مهربانی رفتار کردن و تحمّل دیگران است. مدارا بستگی به افراد مقابل دارد که چگونه به حقانیت اندیشه ای می رسند و تسلیم می شوند بنابراین گاهی اقتضا می کند که به نرمی و ملاطفت رفتار شود و گاهی باید دیگران را تحمّل نمود و گاهی باید با دیگران صلح و آشتی کرد و ممکن است در برخی موارد نیز گزینه جهاد و جنگ را انتخاب کرد. از اینرو جهاد نیز مصداقی از مدارا با دیگران است؛ زیرا با جهاد، افرادی که با ثابت شدن حقانیت مطلبی به آن سر تسلیم فرود نمی آوردند، کوتاه آمده و دیگر نمی توانند با اسلام به ستیزه برخیزند و زمینه گسترش فرهنگ و اندیشه های قرآنی فراهم می شود.«مدارا و عفو» از مهم‌ترین عناصر استوارسازی ارتباطات میان‌فردی، آرامش فردی و فضیلتهای اخلاقی است.

امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‌کنند که فرمودند: «هر کس که در او سه خصلت نباشد، هیچ عملی از او کامل نگردد: ورع (و تقوایی) که او را از نافرمانی خدا بازدارد، اخلاق نیکی که با مردم مدارا کند و حلم (و بردباری) که نادانی نادان را دفع سازد» بنابراین، قهر و جدایی دو مسلمان که بازتاب فقدان روحیة عفو و سماحت است، حتی مانع قبول شدن اعمال نیک دیگر نیز می‌شود؛ چنان که رسول خدا(ص) به ابوذر می‌فرماید: «ای ابوذر! از جدایی و ترک برادرت بپرهیز که در این حال، عمل (نیکی) قبول نمی‌شود».

اسلام برای اتّحاد، همبستگی و پیوند محبّت میان افراد جامعه، اهمیت زیادی قائل است؛ به گونه‌ای که اجازه نمی‌دهد دو فرد با ایمان جز زمانی اندک، در قهر و جدایی به سر برند. امام باقر(ع) در این باره می‌فرمایند: هرگاه دو مؤمن، بیش از سه روز پیوند برادری خود را بگسلند، روز سوم از هر دوی آنها بیزاری می‌جویم! عرض شد: این دربارة ستمگر است، اما مظلوم چه گناهی دارد؟ فرمود: چرا مظلوم نزد ظالم نمی‌رود و به او نمی‌گوید، من ستم کردم (و مقصّر، من بودم) تا صلح و آشتی برقرار شود؟

 - آثار مثبت مدارا و گذشت در زندگی فردی انسان ها چیست؟
به هر حال، مدارا و گذشت که از مولفه های سبک زندگی اسلامی اند آثار مثبت فراوانی در زندگی فردی انسان دارد.
الف) آثار فردی: 1ـ سلامت روانی و جسمانی؛ تحقیقات نشان می‌دهد که عفو و گذشت، در کاهش اضطراب، افسردگی، عصبانیت، پرخاشگری، اختلالات عاطفی ـ رفتاری و افزایش اعتماد به نفس، امیدواری و درمان اختلالات روانی مؤثّر است. افزون بر آن، نقش مؤثّر عفو و گذشت در کاهش بزهکاری، استفاده از موادّ مخدّر و داروهای آرام‌بخش و نیز کاستن از رفتارهای ضدّ اجتماعی همچون کمرویی، بدبینی و لجبازی از سوی پژوهشگران غربی تأیید شده است.

2ـ آرامش و آسایش؛ خشم و پرخاشگری و نیز نزاع و درگیری بی‌مورد، در بدو امر، آرامش روحیه روانی فرد را از بین می‌برد. در چنین وضعی، غالباً عفو و اغماض و تحمّل و سعه صدر، تنها راه برخورداری از آرامش و آسایش در زندگی است. امام علی(ع) در کلامی کوتاه و حکمت‌آمیز به این واقعیت اشاره فرموده است: «رنج و آزار را تحمّل کن، وگرنه هرگز خرسند نخواهی بود».
3ـ برکت و فزونی روزی؛ امام کاظم(ع) فرموده‌اند: «همانا رفق و نیکی و خوش‌اخلاقی، سرزمین را آباد می‌سازد، و روزی را افزایش می‌دهد».

- در زندگی اجتماعی چطور؟ در زندگی اجتماعی چه آثاری دارد؟
آثار اجتماعی: 1ـ از جمله آثار اجتماعی، مدار و گذشت، تبدیل کینه‌ها و دشمنی ها به محبّت و دوستی است.در سیره عملی معصومان(ع) موارد فراوانی از این روش عالی و اثر مطلوب آن به چشم می‌خورد.

شخصی از اهل شام به مدینه آمد. چشمش به مردی افتاد که در کناری نشسته بود. توجّهش به او جلب شد و پرسید: این مرد کیست؟ گفته شد: «حسین بن علی». بر اثر تبلیغات سوء امویها در شام علیه آل علی(ع)، دیگ خشمش به جوش آمد و با قصد قربت، بسیار به او دشنام داد. هرچه خواست گفت و عقدة دل را گشود. امام حسین(ع) بدون آنکه خشم بگیرد و اظهار ناراحتی کند، نگاهی پر از مهر و عطوفت به او کرد و پس از آنکه چند آیه از قرآن (درباره حسن خلق و عفو و اغماض) قرائت کرد و به او فرمود: ما برای هر نوع خدمت و کمک به تو آماده‌ایم. آن‌گاه از او پرسید: آیا از اهل شامی؟ جواب داد: آری. فرمود: من با این خلق و خوی سابقه دارم و سرچشمة آن را می‌دانم. سپس فرمود: تو در شهر ما غریبی، اگر احتیاجی داری، حاضریم به تو کمک کنیم، در خانة خود از تو پذیرایی کنیم، تو را بپوشانیم و به تو پول بدهیم. مرد شامی که منتظر عکس‌العمل شدیدی غیر از این بود، چنان منقلب شد که گفت: آرزو داشتم در آن وقت، زمین شکافته می‌شد و به زمین فرومی‌رفتم. تا آن ساعت برای من در روی زمین، کسی از حسین و پدرش مبغوض‌تر نبود، و از آن ساعت بر عکس، کسی نزد من از او و پدرش محبوب‌تر نیست!

2ـ محبوبیت؛ از آثار مثبت مدارا و عفو با مردم، کسب محبوبیّت در میان آنان است. زیرا درگیری با جاهلان، آدمی را در نظر مردم پست و بی‌ارزش می‌سازد. در مقابل، بردباری و بزرگواری، به او شخصیت و بزرگی می‌بخشد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «اگر می‌خواهی گرامی و محترم باشی، نرمخو باش و اگر می‌خواهی خوار و ذلیل گردی، خشونت روا دار». همچنین از دیگر آثار دیگر اجتماعی مدارا و گذشت، امنیت، جذب افراد به دین است.

- مسجد محلی است برای پرورش و تربیت انسانهای وارسته و منابر مساجد هم فرصتی است برای انتقال اطلاعات و اموزش، ارتباط مسجد با سبک زندگی اسلامی و نیز نهادینه کردن گذشت و مدارا در جامعه چیست؟

پیامبر اسلام(ص) به عنوان نخستین معلم، در مسجد امر تعلیم و تربیت را آغاز کرد. به ‌همین ‌جهت هر جا پیامبر اسلام(ص) برای تعلیم ‌و تربیت افراد مسلم و مؤمن وارد می‌شد، نخست مسجدی می‌ساخت برای عبادت و برنامه‌های تربیتی. بنابراین، با نگاهی به تاریخ اسلام درمی یابیم که مسجد، از آغاز تأسیس و به خصوص در عصر پیامبراکرم نقش های مهم و متنوعّی داشته و کارکرد آن فقط به عنوان مکان مقدسی برای عبادت خداوند و اقامه نماز جماعت و جمعه و یا قرائت قرآن نبوده است؛ بلکه پس از کارکرد اولیه اش که نقش عبادی و نیایشی است، دومین نقش مهم آن تعلیم و تربیت مسلمانان و آشنا کردن آنان با معارف دینی و علوم گوناگون است.

مساجد به فرموده پیامبر خانه خدا ، انوار الهی، جایگاه پیامبران و نیز بوستان بهشتی شمرده شده است، بهترین مصادیق شعائر الهی است. ارج نهادن به این شعائر به فرموده قرآن کریم، نشان دهنده پرهیزکاری است: «و هرکس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دلهاست». ازاینرو، این مکان مقدّس، منبع و مرکز فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است.

مسجد، نردبانی بلند برای دستیابی به معنویت دینی و برآوردن نیازهای روحانی انسان است. مسجد، به سبب ویژگی‌هایی که دارد، در واقع، تجلیگاه حق و اسما و صفات الهی و جایگاه تربیت معنوی و الهی انسانها به شمار می‌رود. بیشتر، انجام اعمالی با انگیزه‌های عمیق‌تر زندگی، و ارتباط عاطفی با خدا است. از این مکان معنوی است که فرهنگ اصیل دینی تبیین و تبلیغ شده، راه تربیت و رشد و کمال انسانی هموار می‌گردد و بازسازی و اصلاح فرهنگی و معنوی فردی و اجتماعی آغاز می‌ شود.

- در روایات اسلامی در مورد نقش مسجد در تبیین مولفه های مدارا و گذشت چه تاکیداتی شده است؟
امام علی(ع) در بیان اثرات ارتباط مستمر با مسجد می فرماید: «کسی که به مسجد رفت و آمد می کند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او می شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، یا کلماتی که موجب هدایت شود، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه بازدارد، یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می کند».

در کلام گهربار امام علی(ع)، هشت ثمره مهم برای رفت و آمد مستمر در مسجد و به تعبیری "اهل مسجد بودن" ذکر شده است. به یقین وجود "منبر" در مسجد نقش مهمی را در نشر افکار و عقاید ایفا می‌کند و سخنرانان از آن برای انتقال مسائل مهم جامعه به مردم استفاده می‌کنند، از این رو منبر را به عنوان یک رسانه‌تبلیغی عمومی در اسلام نام می‌برند. از بدو تأسیس این مکان مقدس، سخنرانی های رسمی، وعظ های اخلاقی و اعلان خلافت، نتایج جنگها در خطبه ها به آگاهی [عموم]، همه و همه از این رسانه به گوش همگان می رسید. البته اکنون نیز با پیشرفت تکنولوژی و ترویج رسانه های ارتباط جمعی دیگر، هنوز منبر از ویژگی اطلاع رسانی و تبلیغ مفاهیم و معارف اسلامی از طریغ تبلیغ چهره به چهره برخوردار است.

براین اساس، امامان جماعات و جمعه باید از منابر به عنوان رسانه ای مهم و نافذ در جهت نشر اصول اخلاق اسلامی، نظیر گذشت و مدارا و سایر مولفه های سبک زندگی اسلامی، حد اکثر استفاده را بکنند و با تبلیغ چهره به چهره و تبیین اصول اخلاقی، مؤلفه های سبک زندگی اسلامی را با استناد به آموزه های اصیل دینی و سیره نورانی حضرات معصومین(ع) به روشنی برای مخاطبین، به ویژه نسل جوان بیان کنند.

- اهل منبر برای تبیین سبک زندگی اسلامی بر محور گذشت و مدارا باید با چه شیوه ها و راهکارهایی وارد عمل شوند؟
امامان جماعات و جمعه، باید با نمازگزاران، به ویژه نسل جوان، ارتباط منظم و مستمر داشته داشته باشند.روحانی مسجد یا امام مسجد باید از احوال نمازگزاران مطّلع باشد (از بیمار شدن یا صاحب فرزند شدن و ازواج کردن نمازگزاران و ...). تعامل اجتماعی امام مسجد با نمازگزاران باید به طور مستمر و منظّم برقرار باشد و این زنجیره ارتباط اجتماعی و عاطفی سست یا قطع نشود. امام مسجد باید در متن جامعه و در وقایع شاد یا غم انگیز زندگی فردی و اجتماعی نمازگزاران حضور پر رنگ داشته باشد. این برنامه همان برخوردی است که در صدر اسلام از طرف رسول گرامی اسلام(ص) و حضرت علی(ع) صورت می گرفت. وقتی یکی از نمازگزاران یک یا دو جلسه نماز غیبت می کرد، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می شدند. اگر شخص مورد نظر در بستر بیماری افتاده بود، به عیادت وی میرفتند. درصورتی که دچار گرفتاری بود، سعی می کردند با مشارکت سایر مؤمنان و نمازگزاران، به رفع گرفتاری او اقدام نمایند و در صورت بیماری، برای بهبودی او دعا کنند.

البته، امام جماعت یا جمعه، باید دارای اخلاق نیکو و شایسته ای باشد و با مردم به خوبی مدارا کند. امامی موفق است که در درجه اول، خودش مؤمن و عامل به باورها و احکام شرعی و اخلاقیات باشد.

امام علی(ع) در این باره میفرماید: «هر کس خویشتن را پیشوای (هدایت و تربیت) دیگران قرار میدهد، باید قبل از دیگران، سازندگی را از خود آغاز کند و پیش از آن که از راه زبان و گفتار به تربیت دیگران بپردازد، باید با سیره و برخوردش آنان را ادب نماید».

همچنین در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «به وسیله کردار شایسته و اعمال نیک خود راهنما و راهبر مردم به سوی فضیلت‌ها شوید و تنها دعوتگر زبانی نباشید». برخورداری امامان جماعت و جمعه از مقبولیت و پذیرش اجتماعی در میان نمازگزاران عامل بسیار مهمی است تا او بتواند برای نهادینه کردن گذشت و مدارا و سایر مولفه های سبک زندگی اسلامی مؤثر باشد و به طور کلّی مسجد را در زمینه‌های گوناگون فعال و پرتحرک نماید.

*** 

حجت الاسلام عسکری اسلامپور کریمی، لیسانس حقوق و دانش آموخته حوزه علمیه قم است وی بیش از 12 سال است که به امر پژوهش در مباحث زیر مجموعه علوم انسانی مشغول است و 120 مقاله تالیفی داشته است و علاوه بر همکاری با برخی از مراکز پژوهشی مستقر در قم با برخی از نشریات معتبر کشوری نیز همکاری دارد. لازم به ذکر است وی از سال 84 تاکنون مقالات و کتاب هایی در حوزه مسجد تألیف کرده است و با مرکز مطالعات و پژوهش های امور مساجد(شعبه قم) همکاری دارد.

پایان پیام/