خبرگزاری شبستان: در ایران همزمان با ورود اسلام مساجد شکل گرفتند و پس از آن یکی از نهادهای تأثیرگذار در زندگی مردم ایران بوده اند. در شکل گیری نهضت های سیاسی ـ اجتماعی ایرانیان در ادوار مختلف، مانند قیام سربداران، نهضت مشروطه، قیام گوهرشاد و انقلاب اسلامی نقش بسیار مهمی ایفا کردند. در روند شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد یکی از عمده ترین محل های تجمع و اعتراض مردم و شکل گیری تظاهرات علیه رژیم شاه بود. در واقع تجمع جمعیت که عامل مهمی در شکل گیری توده هاست و نقش به سزایی در شکل گیری تظاهرات و اعتراضات مردمی علیه رژیم شاه داشت از مساجد ریشه می گرفت. در راستای تبیین نقش مساجد در شکل گیری انقلاب اسلامی برآن شدیم تا با حجت الاسلام مجتبی فرهنگیان، کارشناس و پژوهشگر حوزه مسجد گفتگویی داشته باشیم که آنچه می خوانید حاصل گفتگوی خبرنگار شبستان با وی است.
-حاج آقای فرهنگیان در طول جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مساجد محوریت داشتند و بسیاری از امور انقلابی از این مکان مقدس ساماندهی می شد. مساجد چگونه محور شدند و چه عاملی موجب شد تاثیرگذاری قابل توجهی در پیروزی انقلاب داشته باشند؟
قبل از آنکه نقش مساجد در پیروزی یک انقلاب سیاسی و دینی مورد بررسی قرار گیرد باید کارکرد مساجد را بررسی کرد و ببینیم این کارکرد چه ظرفیت‌ها و پتانسیل‌هایی را ایجاد می‌کند سپس بررسی کنیم این کارکردها موجب چه حادثه ای در طول سه دهه قبل در ایران شده است.
مساجد مهم‌ترین پایگاه عبادی و سیاسی مسلمانان هستند که برخلاف معبدگاه های سایر ادیان کارکردهای چند وجهی و چندضلعی و منشوری دارد. این مراکز مهم دینی در واقع محل تلاقی اصالت‌های فردی و جمعی جامعه دینی است و در آنجا هم فردیت به منصه ظهور می رسد. در مساجد نظام تربیتی در فرد شکل می‌گیرد و منجر به شخصیت‌سازی و هویت‌بخشی به شخصیت ها بر مبنای آموزه‌ها و انگارهای دین می‌شود و هم اینکه روایت‌ها، هنجارهای اجتماعی و سیاسی در حوزه عمومی به عنوان ایستارهای عملیاتی به انسان القا می‌شود و انسان در آنجا نحوه ورود و بروز اجتماعی با در نظر گرفتن هنجارهای دینی را می‌آموزد. در واقع کارکرد مسجد تنها کارکردی عبادی و فردی نیست بلکه کارکردی است که مهم‌ترین مولفه آن حضور و کنش‌گری در عرصه عموم است.
- جایگاه مساجد قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن چگونه بود؟
در صدر اسلام، مساجد مقر حکومت دینی بودند و مهم‌ترین کارکردهای سیاسی، اجتماعی، دفاعی و بهداشت و درمان در مساجد شکل می‌گرفت. پیشینه‌ای که ما از مساجد داشته‌ایم درآمیختگی سیاست و دیانت است که مبنا و عنصر اصلی آن آموزههای شیعی است.
در طول تاریخ همه مساجد با همین فراز و فرود کارکرد داشته‌اند به گونه ای که قریب پنج دهه پیش مساجد به خاطر خصلت ضد ساختاری که نسبت به دین و حکومت وقت داشتند دو مولفه استعمار و استبداد به عنوان کانون‌های ویژه مراقبت سیاسی و حکومت محسوب می شدند و در رویارویی و تقابل تمام‌قد با آموزههای دینی و معنوی قرار داشتند به طور طبیعی مساجد کارکردهای آگاهی‌بخشی و اجتماعی در مقابل حکومت بودند و روحانیون به عنوان مرجع اجتماعی نسبت به نظام انتقاداتی داشتند و در مساجد هم پتانسیل مکملی برای بیان این انتقادات وجود داشت که در بقیه رسانه ها وجود نداشت.
- کدام یک از کارکردهای مسجد در دوران پیروزی انقلاب شکوفاتر از دیگر کارکردها بود؟
والاترین کارکرد مسجد در دوران انقلاب، لایه رسانه‌ای و پیام رسان آن بود و تفاوت آن با دیگر رسانه‌ها در این بود که مساجد از نظام هنجاری و ارتباطی برخوردار بود به این معنا که مساجد مخاطبان خاصی داشتند به عنوان نمونه نیروهای دین‌دار به مسجد می‌آمدند و طبقات اجتماعی مختلفی را شامل می‌شدند و از طرفی نظام هم آموزههای دینی را به مردم منتقل می‌کردند.
یکی از ویژگی های مسجد، خصلت رسانه‌ای مسجد بود که به صورت شبکه‌ای فعالیت داشت و در حوزه‌های مختلف جغرافیایی ایران و در نقاط کشور مسجدی وجود داشت تا پایگاه سیاسی و انتقادی در مقابل حکومت وقت باشد و نقش انقلابی ایفا کند. این موجب شده بود که پیام‌هایی که از سوی مراجع دینی و امام خمینی (ره) صادر می‌شد با کمترین وقت، هزینه و اخلال به جامعه دین‌دار منتقل شود. مسجد ممتازترین و منحصر به فردترین رسانه بود که توانسته بود به دلیل برقراری ارتباط چهره به چهره با مخاطب، ارتباط بسیار قوی با مخاطبان برقرار کند.
همه این عوامل موجب شد که مسجد در کوتاه‌ترین زمان بتواند تبدیل به اصلی‌ترین و اصیل‌ترین پایگاه انتقادی و ضدساختاری نسبت به رژیم استبداد و استعمار شود. بنابراین نقش مسجد در پیروزی انقلاب به قدری مهم بود که سه ضلع این انقلاب را رقم می زد. ضلع اول مراجع (روحانیت)، ضلع دوم مساجد و ضلع سوم مردم و دین‌داران مسجد بودند که مسجد را به عنوان پایگاه انتقادی و انقلابی انتخاب کرده بودند.
مساجد، شبکه منسجم و دقیقی بودند که این شبکه در سراسر کشور جاری و ساری بود و منجر به پیروزی انقلاب شد. بنابراین باید گفت که نقش مساجد به قدری در پیروزی انقلاب اسلامی نقش بی‌بدیلی بود که هیچ عنصر و هیچ مکانی نتوانست جایگزین مسجد در حوزه انقلاب اسلامی و تحقق انقلاب اسلامی شود.
-در حال حاضر مساجد در تداوم مسیر انقلاب چگونه می توانند نقشی اثرگذار ایفا کنند؟
مساجد امروز با واقعیت‌هایی روبرو هستند که در دو دهه پیش با آن واقعیت‌ها مواجه نبودند. در دوره‌های قبل، نظام ارتباطی در مناطق سنتی، روستاها و بافت‌های قدیمی با محوریت مساجد بود. یعنی حتی در حوزه اطلاع‌رسانی و رویدادنگاری‌های روزانه هم مساجد نقش بسیار مهمی داشتند. مساجد در حوزه شخصیت‌سازی و نهادینه‌کردن ارزش‌های اخلاقی هم بر روی افراد جامعه هدف تأثیرگذار بودند.
ولی امروزه با نظام‌های ارتباطی روبرو هستیم که در واقع ساخته نظام‌های پسامدرن هستند و حوزه نفوذ مساجد را حتی تا حدودی تحت تاثیر خودشان قرار داده‌اند. ما امروز با رسانه‌های ماهواره، اینترنت روبرو هستیم که این فضاها در واقع فضای ارتباطی گذشته را دچار تحول کرده‌اند که بخشی از آن موجب تحول هویت و ماهیت شده‌اند. در حال حاضر برای مساجد رقبایی در حوزه انتقال پیام و ارتباط به وجود آمده است که این رقبا به جهت ماهیت پیامی که منتقل می‌کنند با پیام مسجد که تربیت انسان دین‌دار و موجود موحد است، تفاوت دارد در واقع باید گفت، مساجد با فضای دشوارتری برای کارکردن مواجه هستند.
نقش مساجد به عنوان ساختار و بستر مهم اجتماعی و از حیث ارتباطی و دانشی که برای استمرار و تثبیت یک نظام سیاسی تولید می کند، بسیار مهم است. بنابراین امروز کارکرد مسجد کارکردی دگرگونه است که تلاش دارد انسان را به انسان، دین‌دار و کامل تبدیل کند.
- امروز سیاستمداران و متولیان مساجد در تاثیرگذاری نقش مساجد بر آحاد افراد جامعه چگونه عمل کرده اند؟
امروز سیاستمداران در حوزه‌های اثرگذار مسجد، دچار بد برنامه‌ریزی و بی برنامه‌ریزی هستند که این خود موجب گسست میان نسل سوم انقلاب با مساجد شده است اما با وجود اینها هیچ نهادی به تأثیرگذاری و اثرگذاری مسجد و نفوذی که مسجد دارد، نمی تواند عمل کند. امروز به دلیل سیاست‌گذاری های نادرست و مشکلات بالادستی، در بخش کارکردهای مسجد روبرو هستند و با توجه به مشکلات جدی و قابل توجه ای که در ارتباط‌گیری با جوانان روبرو هستند، نیازمند برنامه‌ریزی جدید، بازخوانی در مرکز تعلیم و تربیت مساجد و نظام‌های آموزشی غیررسمی هستند.
پایان پیام/
نظر شما