خبرگزاری شبستان: قبل از شکل گیری انقلاب اسلامی مسجد، محل و پایگاهی برای عناصر انقلابی و مقری برای تجهیز و بسیج امکانات علیه حکام و امرای ظالم بوده است. سیر جنبش‌های سیاسی معاصر و نیز حرکت‌های انقلابی در قرون گذشته، نشان‌دهنده این واقعیت است که مسجد جایگاه بروز رفتارهای سیاسی مسلمانانن بوده است؛ این رفتارها در آغاز در چارچوب دعوت تعاون اسلامی آغاز می‌شد، ولی به دلیل نبودن مجراها و نهادهایی برای ظهور دغدغه‌ها و تمایلات سیاسی، خود مسجد به نوعی پایگاه سیاسی تبدیل می‌شد. بطور کلی، مسجد نماد فعالیت فکری، معنوی، مذهبی و سیاسی و عمدتاً پایگاهی برای درخواست مشارکت سیاسی یا براندازی حکومت است. به همین دلیل است که دولت‌های استبدادی در جوامع اسلامی بیشترین واهمه را از مساجد داشته و دارند؛ زیرا این مراکز می‌توانند نیروهای بالقوه‌ی سیاسی را در خود متمرکز کنند.
به دلیل ماهیت سیاسی دین اسلام، مسجد به عنوان کانون و محور فعالیت‌های دینی، سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام داشته است. این نقش به ویژه در تشیع به علت سرنوشت ویژه و تاریخ پرحادثه‌ی آن و درگیری‌های فراوان آن با نظام‌های حاکم، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
یکی از نهادهایی که در کنار مسجد و از طریق آن، رفتارهای سیاسی مردم سازماندهی و هدایت می‌شود، منبر است. منبر نخست به عنوان وسیله ارتباطی میان امت و رهبرانش و سپس به دنبال جدایی فزاینده منبر از حکومت به صورت مستقل، اما قدرتمند و سیاسی که هیچ‌گاه فرصت در افتادن با قدرت‌های مستقر را از دست نمی‌داد، خدمت و عمل می‌کرد و رهبران و وعاظ انقلابی از منبر، همچون کانالی برای بیداری مردم و انتشار نظریات ضدنظام و مرام حکومت و برانگیختن توده‌های مردم سود می‌جستند.
یکی از شخصیت های برجسته ای که قبل از انقلاب در مسجد فعالیت گسترده ای در جهت بیداری مردم داشته است شهید مطهری بوده است. استاد شهید مطهری با آگاهی کامل به نقش تاریخی مساجد و منابر و پتانسیل نهفته در آن از علمای نادری است که با داشتن تحصیلات و سوادی تحسین برانگیز در پیشبرد اهداف نهضت، حداکثر استفاده را از منبر برد. بر این اساس در دهه 50 مسجد و منبر از مهم‌ترین پایگاه‌های مبارزاتی استاد بود. وی در نیمه اول این دهه با افزودن بر سخنرانی‌های خود در مساجد مختلفی به روشنگری پرداختند و طوری هدفمند و مطابق با نیاز نهضت پیش رفت که رژیم فقط چهار سال توانست سخنرانی‌های وی را تحمل کند و پس از آن وی را ممنوع‌المنبر ساخت.
شهید مطهری پس از کناره‌گیری از حسینیه ارشاد در سال 1349 مسجدالجواد را به عنوان پایگاه فعالیت‌های خود انتخاب کرد. استاد در این مسجد هم سخنرانی می‌کرد و هم کلاس‌های درس تفسیر داشت. بحث‌های جهاد در اسلام، رشد اسلامی و سیره‌ی تبلیغاتی پیامبر مربوط به فعالیت های وی در این دوران است.
وی خود علت انتخاب این مسجد را چنین ذکر کرده است: "برای اینکه مسجدالجواد که دارای کتابخانه مهم و مسجد و تالار تبلیغ باشکوه است، به دست نااهل نیفتد و دستگاه دست روی آن نگذارد به مسجد الجواد آمده‌ام."
با آمدن استاد مطهری به این مسجد و به‌دست گرفتن رهبری فعالیت‌های آن، این نهاد مذهبی به صورت یکی از مراکز اصلی سخنرانی‌های دینی ـ سیاسی درآمد. در این مسجد، علاوه بر آیت‌الله مطهری، افرادی مانند ابوالقاسم خزعلی، حسین نوری، محمدجواد باهنر، محمد مفتح، محمد‌تقی فلسفی، علی دوانی و امامی کاشانی سخنرانی می‌کردند.
استاد مطهری در مسجد الجواد نیز در ضمن مباحث و سخنرانی‌های دینی خود، مباحث سیاسی را نیز مطرح می‌کرد و مطالب تحریک‌آمیز و انتقادی خود را علیه رژیم بیان می‌کرد. وی در یکی از سخنرانی‌های خود در مسجدالجواد می‌گوید: "مملکت با کفر می‌تواند ادامه پیدا کند، ولی با ظلم از بین می‌رود. عدالت، یعنی همبستگی اجتماعی و ظلم، یعنی گسیختگی آن. اگر کشوری دارای نظام صحیح باشد، ولی ایمان نداشته باشد و ماتریالیستی باشد ممکن است ترقی کند، ولی اگر بی‌ایمان بوده و عدالت نداشت، از بین خواهد رفت".
ارسال گزارش دیگری از سخنرانی استاد در مسجد الجواد باعث خشم رژیم از شهید مطهری شد، وی که پیرامون تقیه بحث کرده و گفته بود: "تقیه در اسلام، یعنی مبارزه زیرزمینی، نه اینکه طوری عمل کنید که باعث راحتی شود". پس از این سخنرانی بلافاصله رژیم عکس‌العمل نشان داده و دستور داده می شود که فعالیت‌های او را تحت نظر بگیرند و مسافرت‌های تبلیغی او را اطلاع دهند و اعمال و رفتارش را تحت مراقبت کامل بگیرند.فعالیت‌های استاد مطهری در مسجدالجواد و بیان چنین اظهاراتی در سخنرانی‌های خود، باعث شد که رژیم از سوی این‌گونه مساجد احساس خطر کند. از طرفی تعیین امامان جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برآنان گران تمام می‌شد. بنابراین، ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد بدین منظور صورت گرفت. این سازمان وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت بر جلسات مذهبی در مساجد نیز نظارت کند.
با توجه به اینکه در اغلب مساجد در قبل از انقلاب رویه شده بود که علاوه بر وعظ و تبلیغ، جلسات دیگری نیز تحت عنوان تفسیر قرآن و تدریس زبان عربی تشکیل شود و عده‌ای از جوانان و طبقات دیگر در این جلسات شرکت کنند؛ اگر امام جماعت هر مسجدی جزء مخالفین دولت باشد، سعی خواهد کرد افکار شرکت‌کنندگان در این قبیل جلسات را به دلخواه خود پرورش دهد. از این رو بنا شد، به نحو غیرمحسوس از طریق سازمان اوقاف یا خود مراجع تقلید بی‌غرض، ترتیبی داده شود که به تدریج کنترل تمام مساجد کشور در اختیار روحانیون موافق قرار گیرد. تصور می شد که این اقدام برای جلوگیری از فعالیت مضره روحانیون مخالف، مؤثر باشد.
در پی این اقدام رژیم، روحانیون در برابر این حرکت ایستادند و از شرکت در این مساجد خودداری کردند. شهید مطهری نیز به علت آنکه سازمان اوقاف در مسجد الجواد دخالت می‌کرد، دیگر در این مسجد حاضر نشده و اعتراض کرد.
متأسفانه در یورش ساواک به مسجد الجواد تعداد زیادی از نوارهای تفسیر قرآن استاد مطهری از بین رفت.با بسته شدن مسجد الجواد، استاد فعالیت‌ها و روشنگری‌های خود را در سایر مساجد تهران و برخی از شهرستان‌ها دنبال می‌کرد. مهم‌ترین این مساجد، ارگ و جاوید است. مسجد جاوید که محل استقرار شهید مفتح بود، یکی از محفل‌های مذهبی مطرح برای انقلابیون بود، شهید مفتح که مبارزاتش علیه رژیم معروف است، مستقیماً از استاد مطهری رهنمود می‌گرفتندو استاد نیز بسیاری از اقدامات خود را به دست وی انجام می‌داد.
کتاب "انسان کامل" که بعد از شهادت استاد تنظیم و منتشر شد، محصول سخنرانی‌های وی در مسجد جاوید تهران است. سخنرانی‌های استاد در مسجد جاوید نیز مورد حساسیت ساواک قرار گرفت و دستور بررسی مجدد داده شد و از ساواک تهران و شمیرانات خواستار مراقبت بیشتر از او شدند. همچنین با اطلاع از انتشار کتاب "عدل الهی" استاد مطهری، ساواک خواستار ارسال یک نسخه از آن کتاب برای اداره‌ی کل امنیت داخلی شد.
امامت استاد مرتضی مطهری در مسجد الجواد در سال 1349 به دنبال اعتراض به سیدابوالفضل موسوی زنجانی، امام جماعت وقت مسجد آغاز شد. استاد به وضع بانوانی که بدون حجاب برای شرکت در مجلس ختم به مسجد می‌آمدند و خودداری آقای زنجانی از حضور در مسجد اعتراض داشت.
استاد مطهری در جلسات سخنرانی خود درباره اعمال انسان، جهاد، منافق، نیت، ارزش جنگ در راه اسلام، پیروزی حق بر باطل، وسوسه شیطانی، تقیه در اسلام، مسئله فلسطین، عدالت و ... سخن می‌گفت. وی در بسیاری از سخنرانی‌های خود علیه حکومت و وضع مملکت سخنانی ایراد می کرد.
در گزارشی از ساواک در مورد سخنرانی استاد مطهری در مسجد الجواد آمده است: مرتضی مطهری در شبستان مسجد مذکور درباره سوره نور سخنرانی کرد وگ فت: مملکتی که با کفر می‌تواند ادامه پیدا کند، با ظلم از بین می‌رود... عدالت یعنی همبستگی اجتماع و ظلم یعنی گسیختگی آن و اگر کشوری دارای نظام صحیح باشد ولی ایمان نداشته باشد و ماتریالیستی باشد، ممکن است ترقی کند ولی اگر بی‌ایمان بوده و عدالت نداشت از بین می رود.
استاد مطهری در بسیاری از سخنان خود در مسجد الجواد خطر منافقان را نیز گوشزد می‌کرد. وی در یکی از این سخنرانی‌های خود اظهار کرد: خطر این‌گونه افراد خیلی زیاد است چون ظاهرا مسلمان کامل ولی باطنا بی‌دین هستند.
بر اساس اسناد ساواک در آن شخصی که مهندس ساختمان بود، سخنان استاد مطهری را در این مسجد ضبط می‌کرد و آنها را به صورت جزوه در اختیار مردم قرار می‌داد.
در زمانی که مسجد الجواد اوج فعالیت‌های سیاسی خود را با کمک و همکاری دکتر محمدجواد باهنر و استاد مرتضی مطهری پشت سر می‌گذاشت، دکتر محمد مفتح نیز به موازات فعالیت‌هایی که در مساجد دیگر داشت، بنا به دعوت مؤمنان و اهالی مسجد الجواد به آن مسجد آمد. از آنجا که در این زمان مسجد الجواد یکی از معدود پایگاه‌های عرضه اسلام راستین و تشیع ناب بود، ایشان در آنجا به ایراد سخنرانی و برگزاری جلسات تفسیر پرداخت و از این طریق به روشنگری و ارتباط بیشتر بین نسل روشنفکر و تحصیل‌کرده و اقشار روحانی متعهد و مسئول همت گمارد. ارمغان این برنامه مفید و مؤثر ترغیب و جذب جوانان دانشگاهی به سمت اسلام و نیز انس دانشگاهیان با طلاب علوم حوزوی بود.
استاد مطهری نیز در مدتی که در مسجد الجواد اقامه نماز داشت، جلسات سیار هفتگی با حضور افرادی چون آیت‌الله مهدوی کنی و آیت‌الله طالقانی تشکیل می‌داد.
با توجه به فعالیت‌هایی که در مسجد الجواد طی سال‌های 1348-1351 انجام گرفت و جلسات پرشوری که در ماه مبارک رمضان سال 1351 برگزار شد، ساواک بر آن شد به مقابله با این فعالیت‌ها و دستگیری چهره‌های انقلابی بپردازد. دستگیری یا تذکر و اخذ تعهد کتبی دیگر کارساز نبود، به ویژه آنکه حکومت پهلوی پس از برگزاری جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی، خود را در اوج قدرت می‌دید، به همین جهت طرحی تهیه شد تا مراکز فعال انقلابی تعطیل و تحت کنترل اداره اوقاف قرار گیرند.
سرانجام در آبان 1351 این طرح جامه عمل پوشید و مسجد الجواد در 14 آبان توسط ساواک تعطیل شد. علت اصلی تعطیلی مسجد الجواد، ممانعت از سخنرانی استاد مطهری و مقابله با وی بود، چنانکه همزمان با تعطیلی مسجد ایشان دستگیر شد و تا 28 آبان در زندان بسر می‌برد. با این حال ساواک علت تعطیلی مسجد الجواد را اختلاف هیئت‌مدیره آن اعلام کرد.
منابع: کتاب فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی و کتاب مساجد تاثیرگذار در انقلاب اسلامی از انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
کتاب خاطرات علی دوانی از شهید مطهری
کتاب علم جاودان استاد مطهری از وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی تهران
پایان پیام/
نظر شما