معماری شله قلمکار مساجد امروزی باعث تأسف است

خبرگزاری شبستان: مسجد در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. اعتبار و اهمیتی که اسلام به مسجد داده به هیچ نهادی نداده است. اسلام مسجد را خانه ای برای خدای لامکان معرفی کرده؛ خانه ای که از آن خدا و برای مردم است. رسول اکرم (ص) پس از هجرت به مدینه، اولین بنیادی که تأسیس کرد، مسجد بود. تا کانونی برای انجام عبادت های مردم، مرکزی برای تجمع مسلمانان و پایگاهی برای تصمیم گیری های مهم باشد. اهمیت ساختن مساجد و رفت و آمد و حضور در آن تا آنجاست که در قرآن و احادیث تأکید بسیاری بر آن شده است. خداوند در قرآن کریم در مورد تعمیر و ساخت مساجد می فرماید: «همانا مساجد خدا را کسانی تعمیر می کنند که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشند.»
پیامبر اعظم (ص) هم در این مورد می فرماید: «در دنیا مهمان باشید و مساجد را خانه خود قرار دهید.» بنابراین سفارش ها است که تأکید می شود مسلمانان در هر محله و روستایی، مسجد بنا کنند و هیچ محله ای نباشد مگر اینکه یک یا چند مسجد در آن وجود داشته باشد. در کتاب های تاریخی به نقل از یعقوبی آمده که بغداد دارای 30 هزار مسجد در قرن های اولیه اسلام بود. وی همچنین در خصوص کارکردهای مسجد در قرون اولیه اسلام، می گوید: در عهد رسول خدا(ص) مسجد مرکز همه گونه فعالیت های فرهنگی، اجتماعی و حتی نظامی به شمار می رفت و می توان گفت که مسجد قلب تپنده جامعه اسلامی بود. از یک سو دادگاه ها و محکمه های قضایی در مسجد تشکیل می شد و از سوی دیگر به عنوان پایگاهی نظامی در امور جنگ و سازماندهی سپاه و طراحی نقشه نظامی مورد استفاده قرار می گرفت. این مطلب حاکی از جایگاه مسجد در ابتدای ظهور اسلام است. اما ببینیم مساجد اسلامی در دوره ما چه جایگاهی داشته و دارند؟
آیا سبک و سیاق معماری آنها با آنچه در معماری اسلامی آمده، تطابق دارد؟

معماری منسجم و آرام بخش اسلامی در مساجد امروز دیده نمی شود

دکتر معماریان، استاد دانشگاه و فعال در عرصه معماری اسلامی در این مورد می گوید: در حال حاضر مساجد تفاوت بسیاری با گذشته دارند، هم از جهت ارتباط با محیط و مردم و هم از جهت معماری؛ یعنی معماری متفاوت از گذشته انجام شده و همچنان ادامه دارد. در گذشته، مساجد با محله، مردم و خانه های اطراف ارتباط نزدیک و زیبایی داشت؛ حتی بافت مساجد قدیمی مثل مسجد جامع اصفهان در ارتباط با بافت مسکونی منطقه بی نظیر و نشان دهنده این مسأله است که مساجد در گذشته یکی از مهمترین نهادها بوده اند و ارتباطی پویا و زنده بین مردم و مسجد بوده است.
وی ادامه می دهد: متأسفانه در مساجد امروز این کارکرد دیده نمی شود؛ یعنی هر جایی واقفی پیدا شود، مسجد ساخته می شود. هر کجا که می خواهد باشد، دور از مردم و محیط اجتماعی و یا در جامعه.

دکتر معماریان با اشاره به شیوه معماری مساجد امروزی می گوید: متأسفانه آن معماری منسجم و آرام بخش اسلامی در این مساجد دیده نمی شود و به قولی یک معماری آش شله قلمکار در مساجد امروزی می بینیم که باعث تأسف است. همه چیز در معماری امروزی مساجد دیده می شود، از سنتی سنتی تا مدرن مدرن. که متأسفانه این سبک معماری مساجد از معماری روز ایران و آنچه در خیابان ها دیده می شود، پیروی می کند. مساجد در روز چند نوبت باز می شوند، آن هم برای مراسم نماز و یا مجالس ترحیم ! همان طور که آدم ها دچار تغییر شده اند، این دگرگونی به مساجد هم وارد شده است،

این استاد دانشگاه با هشدار به شیوه های نادرست به کار رفته در معماری مساجد در حال حاضر، خاطر نشان کرد: متأسفانه حتی مساجد قدیمی و چند هزار ساله ما کارکردهای خودشان را از دست داده اند که اگر به همین ترتیب پیش برویم، نه از معماری اسلامی چیزی می ماند و نه از مساجد اسلامی، که این مسأله برای یک کشور که داعیه دار اسلام است، باعث تأسف و شرمندگی است. (1)

هر چه زمان می گذرد از بنیادی ترین اجزای مفهومی معماری اسلامی دور می شویم

دکتر حسن بلخاری، استاد دانشگاه علامه طباطبائی و پژوهشگر هنرهای دینی نیز چندی پیش با بیان اینکه آگاهی از ماهیت و مبانی عرفانی و حکمت در کالبد معماری و تزیینات مساجد به دین داری ما کمک می کند، تصریح کرد: اطلاع مومنان و نمازگزاران مساجد از معنا و مفهوم نقش ها، کتیبه ها و فرم معماری مساجد که به شدت نیازمند تفکر است به ادراک ما از وجوه زیباشناسانه دین کمک می کند.
وی افزود: با توجه به بهره گیری دین اسلام از وجوه زیبایی شناسانه، مسلمانان بیش از پیروان سایر ادیان در استفاده از این مبانی باید بهره ببرند.

مولف کتاب «مبانی نظری و عرفانی هنر اسلامی» ادامه داده است که فقدان آگاهی باعث شده گاهی عده ای از افراطی ها، این فرم ها را نفی کنند و بدون توجه به مبانی معنوی و عرفانی مومنان را از بهره مند شدن از این کالبد محروم می کنند و در حال حاضر هر چه زمان می گذرد و مدرن تر می شویم فرم های مساجد تغییر و از بنیادی ترین اجزای مفهومی معماری اسلامی دور می شود.

وی با بیان این که نسل جدید باید بداند نیاکان و گذشتگان آن ها از چه کالبدهایی برای تکمیل عبادت در مساجد استفاده می کردند، اظهار تاسف کرد: ما در طول تاریخ از بیان تفکر نهفته معماری مساجد غفلت کرده ایم و دچار آسیب های جدی شده ایم.(2)

برخی مساجد از اصالت معماری اسلامی بویی نبرده اند

مهندس مجابی، دیگر کارشناس معماری اسلامی به شیوه های معماری مساجد امروز و آسیب های موجود در آن اشاره کرده و گفته است: در برخی مساجد بندرت می توان نمونه هایی را دید که از اصالت معماری اسلامی بویی برده باشند، هر چند هزینه هایی در این زمینه انجام شده که بیشتر تقلیدی ناشیانه از معماری اسلامی است؟ در حالی که در سایر کشورهای اسلامی نمونه ها بسیار موفق تر هستند. حتی در کشورهایی مثل ایتالیا، بوسنی، مجارستان و برخی کشورهای دیگر روی معماری مساجد کارهای منطقی و علمی انجام شده که همچنان ادامه دارد. اما اینجا مساجد به امان خدا رها شده و هر کس به سلیقه خودش بدون مطالعات علمی، اقدام به ساخت مساجد کرده است.
وی ادامه می دهد: البته این مسأله به معنای این نیست که مطالعاتی در این زمینه صورت نگرفته، بلکه بسیاری از شخصیت ها و استادان در این زمینه تحقیقات گسترده ای داشته و دارند، ولی هرگز کار ساخت این مساجد بر آنها واگذار نشده است! در این شرایط، عده ای دست به ساخت مساجد کوچک و بزرگ زدند که هرگز با اصالت های معماری اصیل اسلامی سازگار نیست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: پس از انقلاب، انتظار می رفت معماری مساجد اسلامی در کشورمان پیشرو و جهانی باشد تا کشورهای دیگر هم از آن الگو بگیرند، اما کشورمان به این انتظار بین المللی درست پاسخ نداد.
وی در ادامه می گوید: ما دارای بهترین مساجد تاریخی دنیای اسلامی هستیم که این مساجد با مرکز شهرهای تاریخی و خودشان در ارتباط هستند و بسیاری از خدمات شهری را از این مساجد می گرفتند و هنوز هم این کاربرد ادامه دارد. اما دولت ها روی این سرمایه ویژه سرمایه گذاری نکردند و به جای ساماندهی اطراف این مساجد تاریخی، موقعیت این اماکن را هم تضعیف کردند. برای مثال، کارهای ناشایستی در میدان اصفهان و در حق مسجد جامع انجام داده اند که همچنان ادامه دارد. در اطراف مسجد کبود تبریز، پاساژ عظیمی ساختند و این مسجد را از بین بردند. 
وی با بیان اینکه مساجد در گذشته کارکردهای بنیادی بسیاری داشتند که امروز از یاد رفته اند، گفت: مسجد یعنی مرکز فعال شهر اسلامی. در شهرهای اسلامی، اول مسجد ساخته می شد و سپس شهر به وجود می آمد. در این شرایط، مساجد هزاران کارکرد داشتند. اما امروز عده ای مساجد را حاشیه ای می دانند و اعلام کرده اند که مسجد به چه دردی می خورد؟ هر کس می خواهد مسجد بسازد، خودش دست به کار شود.

مسجد باید سلول بنیادی خدمات شهری باشد
وی خاطرنشان می کند: مسجد یعنی سلول بنیادی خدمات شهری، یعنی همه خدمات از مسجد و اطراف آن بیرون می آید. در گذشته به مساجد "ابواب البر" می گفتند. یعنی درهای نیکویی و خیرات. اما کم کم خدمات شهری از مساجد جدا شد و مسجد ماند و غربتی بی انتها. خوب است اشاره کنم که کشوری مثل عربستان سعودی، مساجد جدیدی ساخته اند که بسیاری از آنها با معماری اسلامی پیوند نزدیک دارند، هر چند این مساجد را معماران اروپایی، مصری و... ساختند، ولی گوشه های بزرگی از فرهنگ اسلامی در آن منعکس است.

وقتی این مساجد را با مساجد جدید ایران مقایسه می کنیم، می بینیم هیچ کدام از نمادها و نشانه های معماری اسلامی در مساجد کشور ما نیست، واقعاً باید برای این مسأله کارهای جدی انجام داد.(3)

پی نوشت:
1. سایت تبیان زنجان

2. سایت امور مساجد سازمان تبلیغات اسلامی

3.سایت تبیان زنجان

پایان پیام/