«مسجد» نخستین بنا پس از فتوحات مسلمین در ایران

خبرگزاری شبستان: با بر افتادن سلسله ساسانی در پی حمله اعراب مسلمان به ایران، هرچند دین و شیوه حکومت در این سرزمین دگرگون شد اما هنر ساسانی برای چند سده به همان شیوه کهن به زندگی خود ادامه داد. این تداوم را در تمامی شاخه های هنر ایران دوره اسلامی می توان مورد بررسی قرار داد.

نخستین بناهایی که بی درنگ پس از فتوحات مسلمانان در محدوده جغرافیایی ایران عصر ساسانی بنا شد مسجدها بودند. در شهر کوفه که در نزدیکی «حیره» در 17 هجری قمری 638 میلادی به صورت یک اردوگاه نظامی برپا و سپس به شهری مشهور تبدیل شد. نخستین مسجد خارج از سرزمین حجاز به دست معماری ایرانی به نام «روزبه» پسر بزرگمهر همدانی برپا شد. طرح مسجد نخست شامل حیاطی بود که در سوی قبله تالاری ستون دار داشت.

این ستون ها را از کاخ های شهر حیره آورده بودند که پیش از برافتادن ساسانیان زیر فرمان آنها بود. در تجدید بنا رواق هایی در 3 سوی دیگر حیاط به آن افزودند. دارالاماره این شهر را نیز بر پایه طرح بناهای عصر ساسانی ساختند. این بنا دارای حیاطی مرکزی و 4 ایوان  در 4 طرف حیاط و حصار خارجی برج دار بود، همان طرحی که در کاخ های فیروزآباد، سروستان و کاخ دامغان به کار گرفته شده بود.

این تاثیر را در تمامی دوران حکومت بنی امیه (41-132هجری قمری 661-750 میلادی) و در تمامی بناهایی که به روزگار حکومت آنان در سرزمین های زیر فرمان آنان ساخته شد، چون قبة الصخره، مسجدالاقصا، جامع دمشق، کاخ هاش مشتی، حیر عمره در طرح و نقشه، چه در آرایه های بنا می توان دید.

در محدوده جغرافیایی کنونی ایران بناهای بازمانده از سده های نخستین اسلامی بسیار اندک اند. گزارش های تاریخی از وجود مسجد جامعی به نام «ثور» در قزوین خبر می دهد که باید نامگذاری آن به سبب داشتن سرستون هایی به شکل گاو بوده باشد. همچنان که در شهر استخر فارس مسجدی همانند آن وجود داشته است که نشان از ادامه سنت های معماری پیش از اسلام ایران دارد.

تغییر کاربرد بناهای پیش از اسلام، از جمله تبدیل آتشکده ها به مسجد و کاربرد مصالح بناهای پیشین در ساختمان های این دوره معمول بوده است. این جنبش تازه در معماری که برای چند سده به همان شیوه کهن ساسانی ادامه یافت، به تدریج به سوی تکامل و تنوع همراه با گرایش به سبک تر شدن بنا و کاهش حجم های ستبر رو آورد.

توسعه هرچه بیشتر راه های ارتباطی و گسترش روز افزون بازرگانی و رونق اقتصادی و گردآمدن ثروت در سرزمین های اسلامی سبب ایجاد بناهای عظیم شد که از ابزارهای زندگی مادی و معنوی بهتر در جهان اسلام به شمار می آمد به همین سبب ساختن بناهای عمومی چون مسجد، مدرسه، کتابخانه، بازار، بیمارستان، پل، کاروان سرا و بناهای حکومتی چون دارالاماره، کاخ، قلعه و ... به نحوی روزافزون گسترش یافت.

تجربه های گذشته و وجود بناهای عظیم چون طاق کسری و آتشکده ها و رباط ها و قلعه های عصر ساسانی سرمشق های آموزنده ای برای سازندگان سده های نخستین اسلامی نه تنها در ایران، که در بسیاری از سرزمین های دور و نزدیک شد. نخستین بنایی که ساخت آن را به سده نخستین اسلامی نسبت می دهند مسجد جامع فهرج یزد است.

 همسانی ویژگی های ساختاری این بنا با معماری ساختما های عصر ساسانی به درجه ای است که پژوهشگران آن در آغاز کوشکی ساسانی می پنداشتند. اما بررسی های بعدی نشان داد که بنا ویژه مسجد ساخته شده است و به نخستین قرن هجری قمری تعلق دارد هرچند که در سده های بعد دگرگونی هایی از جمله افزودن مناره مناره به بنا در آن پدید آورده اند. ویژگی های بنا حتی از تاریخانه دامغان (شناخته ترین بنای سده های نخستین هجری قمری) به معماری ساسانی نزدیک تر است.

ادامه دارد...